Vorige week strekten schaatsers de benen op banen en uiterwaarden. De grote plassen bleven open. Jammer, want juist grote ijsvlakten staan garant voor een mystiek fenomeen: het kraken van natuurijs. Het klinkt als een holle fluit, een piepende deur, een serie pistoolschoten, een zingende walvis… Waar komen al die geluiden vandaan? En zijn ze een teken dat we moeten oppassen?
„Als fenomeen is het niet veel bestudeerd, in elk geval niet dat ik weet”, zegt ingenieur Ysbrand Wijnant van de Universiteit Twente. „Daarom heb ik zelf maar even wat gesimuleerd op de computer.” Wijnant is gespecialiseerd in de akoestiek en trillingen van materialen. Hij werkt onder meer aan ‘stil asfalt’ en innovatieve geluidswallen voor snelwegen en spoorbanen. En speciaal voor NRC maakte hij ‘even’ wat plaatjes van geluidstrillingen: in, onder en boven een ijslaag op water.
Een geluidsgolf in en onder het ijs. Beeld Ysbrand Wijnant
„De oorsprong van het geluid is het scheuren van het ijs”, vertelt Wijnant. „Dat gebeurt als het ijs gaat ‘werken’: als het krimpt of uitzet onder invloed van temperatuurveranderingen.” Bijvoorbeeld aan het begin of aan het eind van de dag, of als de zon tevoorschijn komt. Het ijs komt dan onder spanning te staan en daardoor ontstaan scheurtjes en grotere breuken. Dat veroorzaakt trillingen die je kunt horen.
Een geluidsgolf in en boven het ijs. Beeld Ysbrand Wijnant
‘Pieuw, pieuw’-geluid
Die trillingen bewegen zich verschillende kanten op. Ze lopen als golven in alle richtingen door het ijs heen, maar ook door de lucht erboven en door het water eronder. Het zijn vooral de trillingen in het ijs zelf die zulke rare geluidseffecten veroorzaken. „Het leuke is dat de geluidsfrequenties uit elkaar worden getrokken naarmate de golven zich verder door het ijs voortbewegen”, vertelt Wijnant. „De hoogfrequente trillingen – die een korte golflengte hebben en die je hoort als de hogere tonen – bewegen zich sneller door het ijs heen dan de laagfrequente trillingen. Daarom hoor je soms dat ‘pieuw, pieuw’-geluid.”
Het rijke palet aan geluiden en klankkleuren ontstaat doordat het ijs ook het water en de lucht in trilling brengt. Al die geluidstrillingen weerkaatsen op de bodem en tegen de oever. „Het is één groot complex pakket van geluidsgolven in verschillende materialen: gasvormig, vast en vloeibaar”, zegt Wijnant. Die combinatie maakt soms een ‘plok’, soms een ‘pieuw’, soms een langgerekte toon, afhankelijk van waar je je bevindt en van de aard van het oorspronkelijke geluid. En die hangt weer af van de spanning in het ijs, van de lengte en andere eigenschappen van de breuk, van de temperatuursverschillen, etcetera.
„Het is een interessant fenomeen, vooral bij grotere ijsoppervlakken”, zegt Wijnant. „Het ijs smelt vaak een beetje overdag en ’s nachts groeit het weer aan. Dat veroorzaakt allerlei grote spanningen, die zich ontladen in die breuken. Als het ijs dik is, dan geeft dat soms spectaculaire knallen.”
Die klinken nog weer interessanter dan de geluiden van dunner ijs, omdat de geluidsgolven binnen in een dikke ijslaag ook nog eens steeds weerkaatsen tegen de onderkant en de bovenkant van het ijs. Dat veroorzaakt extra akoestische chaos. „Hoe kouder het is, hoe harder die knallen klinken, want dan zijn er grotere krachten nodig om het ijs te laten breken.”
IJs dat kraakt, zingt, pieuwt of plokt is dus niet per se gevaarlijk, besluit Wijnant. „Vaak zelfs in tegendeel. Maar alléén op je oren vertrouwen lijkt me in elk geval geen goed idee.”
‘This is out last song…”, zegt Grian Chatten na een uur en 22 minuten tegen concertzaal Afas Live. Het is het achtste tot en met twaalfde woord dat de zanger van de Ierse rockband Fontaines D.C. met het publiek heeft gewisseld. De laatste vier die daarna nog volgen, klinken verbeten: ,,…so fucking earn it!”
We moeten het verdienen dus.
Alleen: dat geldt ook andersom.
Want na Chattens vinnige aansporing aan het eind van de toegift, zaterdag tijdens de eerste van twee, al maanden uitverkochte shows in Amsterdam, denk je toch: prima show verder, maar wie verdient hier eigenlijk wie? Hadden júllie niet beter je best kunnen doen?
Eerst het goede nieuws: Fontaines D.C. – vijf Ierse poëzienerds die elkaar op een music college in Dublin vonden vanwege hun liefde voor gedichten in plaats van passie voor gitaren – beleefde vijf jaar geleden een droomstart met Dogrel, een komeetdebuut vol korte, grimmige doch melodieuze en meezingbare postpunk. Vervolgens weigerde de band te teren op die succesformule.
Die moedige innovatiedrift resulteerde in drie vervolgalbums die steeds anders klonken en waarvan de laatste, het in augustus verschenen Romance, nog nauwelijks iets met postpunk te maken heeft maar meer leek op… tsja, wat eigenlijk? Rock? Goth? Indie? Een vleugje new wave misschien?
Lees ook
Waarom Fontaines D.C. (de leukste postpunkband van het moment) zich blijft vernieuwen
Dat Fontaines D.C. zich doelbewust laat afdrijven van de makkelijkste route, minder gejaagd en met meer diepgang, is natuurlijk te prijzen. Alleen: hoe vertaal je dat vervolgens live?
Door stil te staan en naar je schoenpunten te staren, lijken de bandleden te hebben besloten. Boven hen zweeft het van de laatste platenhoes bekende opblaashart dat op knappen lijkt te staan en een knipperende neonreclame van het bandlogo. Het enige wat daaronder beweegt, is Chatten die opgefokt rondjes ijsbeert. Als een dreinend kind trekt hij aan het onderste boord van zijn witte longsleeve en verstopt vervolgens zijn gebalde vuisten in zijn mouwen.
Het publiek in Afas Live leek meer voor het oude materiaal te voelen dan voor de moeilijke nieuwe nummers van Fontaines D.C.
Eindeloos probeert hij de meute op te jutten door bozig en uitdagend zijn handen in de lucht te gooien. De vraag is alleen of een indie-knuffelrocknummer als ‘Sundowner’ daar erg geschikt voor is. Want het publiek mag met de band zijn meegegroeid, het geeft met handen en voeten toch toe dat ouwe krakers als ‘Big’ en ‘Boys in the Better Land’ beter dansen en moshen dan de nieuwe, taaiere kost. Op die momenten lijkt het alsof de hemel even openbreekt: eindelijk even licht en lucht. Dus waarom zou je het allerbeste nummer ‘Liberty Belle’ niet spelen, en het traag jengelende ‘Nabokov’ wel? Fucking earn it!
Toch is het indrukwekkend hoe Chatten als Ierse poëet de blaren op zijn tong dicht en zijn droeve verzen uitspuugt, blaft, croont en hijgt. Dat hij daarin paniekaanvallen en uitzichtloze verveling weet af te wisselen met hoop maakt van Fontaines D.C. bij uitstek een perfecte spreekbuis van de huidige dystopische tijden.
En het verklaart Chattens bozige pose als teken van machteloosheid. Als je diep in zijn ogen kijkt, zie je dat hij dat zelf ook heus wel weet. Vandaar dat hij zijn donkere zonnebril maar zelden durft af te zetten.
Als je nog geen buikpijn had van de klimaatcrisis, dan heb je dat wel na het zien van Beste Mensen van Bureau Vergezicht. De voorstelling biedt een uur lang delen uit klimaatspeeches van de afgelopen vijftig jaar en die hameren er nog eens in hoe groot en wijdverbreid de kennis van de naderende ramp is en hoe weinig de mensheid doet om die ramp af te wenden. Hoe eloquent, wijs, beeldend en afschrikwekkend de woorden van de opgevoerde sprekers ook zijn: de machthebbers, de politici, de burgers komen niet in beweging. Wij luisteren niet.
Hoe van die speeches theater te maken? Dat lukt ook niet, en het lukt ook wel. Regisseur Erik Whien is befaamd om zijn ragfijne acteursregie en zijn spectaculaire vermijden van afleidend spektakel. Deze voorstelling durft hij te laten zijn wat het is: iemand die een uur speecht. Dat is bij vlagen bloedeloos en bij vlagen bulkend van emotie.
Gelukkig heeft hij met Hannah Hoekstra de beschikking over een actrice van de hoogste categorie. Ze etaleert een bijna totale lichaamsbeheersing, opdat de woorden centraal staan. Bijna de gehele tijd weet ze zo goed als onbewogen te spreken, stilstaand achter een microfoon, gestoken in grijs pak, de armen langs het lijf.
Kleine bewegingen vallen des te meer op. Fascinerend om te zien is hoe hoofdzakelijk haar handen bewegen. Soms grijpen ze in haar jaspanden, soms ballen ze zich, soms strekken ze zich tot kromme kippenpoten. Heerlijk, dit handenballet.
Hoekstra’s dictie is glashelder. Bij de eerste spreker, Joop den Uyl, imiteert ze zijn geknepen stemgeluid, zoals daarna het schelle van Margaret Thatcher en het geaffecteerde van Beatrix van Oranje, maar alleen als aanzet. Als snel neemt haar gewone stem het over. Whien laat haar kalm spreken en Hoekstra kan woorden opdelen in lettergrepen alsof ze schuift met blokjes.
Hannah Hoekstra tijdens ‘Beste Mensen’, achter haar verschijnen de namen van sprekers die ze citeert. Foto Sanne Peper
#klimaathoop
Achter Hoekstra verschijnen op een groot scherm de namen van de sprekers. De enige pauze ontstaat als de jaarlijkse klimaatconferenties in een opsomming van decennia voorbij stromen, vergezeld door uitspraken op band van deelnemers. Dit uitstapje is extra ontmoedigend en deprimerend: niet alleen waren er al die vergeefse speeches, er waren ook jaarlijkse bijeenkomsten vol goede, gestrande bedoelingen.
Dat is ook de achilleshiel van Beste Mensen: de gelijkmatige stroom van inwisselbare waarschuwingen en oproepen. Wat blijft er hangen? Bijvoorbeeld dat PvdA-leider Joop den Uyl al in 1970 zegt dat uitstel van actie fataal is: „Dan zal het niet alleen deze samenleving breken, het zal ons als mensheid opbreken.” En dat Jimmy Carter in 1979 duidelijk maakt dat de gemiddelde Amerikaan in zeven dagen evenveel energie gebruikt als de meeste andere mensen op aarde in een heel jaar. Een andere tot de verbeelding sprekende vergelijking komt van astronoom Carl Sagan in 1990. Hij zegt dat Amerika tien biljoen dollar aan de Koude Oorlog spendeerde „om voorbereid te zijn op het ergste”. Waarna hij vraagt: „Waarom is datzelfde argument niet van toepassing op de dreiging van klimaatverandering?”
De voorstelling opent en besluit met teksten van de makers op het beeldscherm. Vooraf is er een wat kokette mailwisseling tussen groep en een boeker, die zich bezorgd afvraagt of Beste Mensen net als hun glorieuze hitvoorstelling De Zaak Shell wel „zwaar, maar ook grappig” wordt. En na afloop is er (bij de première ging dat technisch mis, maar het staat in het script) de mededeling dat de boeker de hashtag #klimaathoop niet mag gebruiken, ook al zijn de makers „hoopvoller dan ooit”. Want: „Al vijftig jaar lang gaan er overal op de wereld wekkers af.” Maar of dat nou zo hoopvol is?
Lees ook
Interview met Anoek Nuyens van Bureau Vergezicht over de tekst van ‘Beste Mensen’
Gehurkt zit een man langs de weg, met glazige ogen te kijken hoe auto’s voorbijrazen in een wolk van stof. Zijn hoofd tussen zijn knieën, armen over zijn gescheurde spijkerbroek. Naast hem ligt een man languit over de stoep, zijn gezicht verborgen in een oude jas. Voorbijgangers moeten over hem heenstappen. Iets verderop leunt een vrouw ineengedoken tegen een roestig hek.
De straat waar de sociale hulporganisatie Prevencasa is gevestigd, in het noorden van Tijuana, ligt een paar blokken van de populaire uitgaansbuurt, die horden Amerikaanse jongeren uit San Diego en Los Angeles ieder jaar weten te vinden. Het contrast met de kleurige bars en hun neonreclames en de groezelige achterbuurt, waar drugsverslaafden en magere honden de straten delen, is enorm. Terwijl toeristen zich verderop verdringen voor goedkope tequila, staan in deze straat mensen in de rij om schone naalden te halen bij Prevencasa.
De vrijwilligersorganisatie wordt geleid door Lily Pacheco. Ze geeft een korte rondleiding: beneden is de zaal waar verslaafden nieuwe naalden kunnen krijgen, en kunnen testen of ze hiv of hepatitis hebben. Onder een breed, donkerblauw tentzeil zitten zo’n vijftien mensen op plastic stoelen te wachten tot ze aan de beurt zijn. „Het begon zo’n vijf jaar geleden. Hier in Tijuana werd altijd veel heroïne gebruikt. Maar toen steeg ineens het aantal overdoses in de stad. De heroïne was vervuild met fentanyl”, zegt Pacheco.
Sterker en verslavender
Fentanyl, de sluipmoordenaar die in de VS is uitgegroeid tot de belangrijkste doodsoorzaak in de leeftijdsgroep 18 tot 45 jaar, zorgt inmiddels ook voor een groeiende gezondheidscrisis aan de Mexicaanse kant van de grens. De drug is vijftig keer sterker dan heroïne en honderd keer sterker dan morfine, een stuk verslavender, goedkoper te maken en makkelijker te smokkelen. Geproduceerd in China en Mexico, gesmokkeld richting de VS en Canada vanuit het zuiden. Tijuana en haar werk zijn erdoor veranderd, zegt Pacheco.
„Eerst deden we vooral hiv-testen, en voorlichting over heroïne. Nu gebruikt 95 procent van de mensen die hier komt fentanyl.” Pacheco verbetert zichzelf. „Eigenlijk gebruiken ze het niet, maar alle drugs, van meth tot heroïne, is ermee vervuild.” De precieze mate waarin Tijuana en andere grenssteden door de drugs zijn getroffen is onduidelijk: de federale regering erkent niet dat er sprake is van een fentanylcrisis in Mexico. Sterker nog, pas afgelopen maart gaf de toenmalige president toe dat er in Mexico „een klein beetje” drugs wordt gebruikt. Daarvoor was fentanyl volgens hem met name een Amerikaans probleem, „omdat ouders daar hun kinderen te weinig knuffelen”.
De Mexicaanse grensstad Tijuana is een schakelpunt in de drugssmokkel naar de VS. De stad kampt ook zelf met veel drugsverslaafden. Fotos Teun Voeten/SIPA USAIn de uitgaanswijk van Tijuana controleren autoriteiten mensen op drugs. Foto Teun Voeten/SIPA USAVanuit Tijuana smokkelen Mexicaanse kartels drugs als cocaïne, meth en fentanyl naar de VS. Foto Teun Voeten/Sipa USA
Aan de grens zijn de verschillen in aanpak merkbaar. Waar Mexicaanse autoriteiten in de eerste helft van 2024 slechts 130 kilo fentanyl in beslag namen, en in heel 2023 ruim tweeduizend kilo, nam de Amerikaanse grenspolitie in 2023 ruim 9.500 kilo in beslag. Meer dan genoeg om alle 333 miljoen Amerikanen een dodelijke dosis te bezorgen. Daarnaast beëindigde Mexico eenzijdig een samenwerkingsovereenkomst met de VS, waarmee gezamenlijk drugsproblemen werden bestreden. Ook werd het werk van de Amerikaanse Drugs Enforcement Agency (DEA) in Mexico aanzienlijk bemoeilijkt.
Lees ook
Waarom opsporingsinstanties en hulpverleners zich zorgen maken over synthetische opiaten als fentanyl
Handelspartner
Mogelijk komt er na de verkiezingswinst van Donald Trump verandering in: hij heeft tijdens zijn campagne benadrukt een oorlog te willen beginnen tegen de Mexicaanse kartels die de drugs richting de VS smokkelen. Het overheidsbeleid van de Mexicaanse regering ten aanzien van fentanyl zal drastisch moeten veranderen, wil het land zijn belangrijkste handelspartner enigszins te vriend houden.
Want tot zover bemoeien Mexicaanse autoriteiten zich amper met de aanpak van de drugsproblematiek. Sterfgevallen worden stelselmatig ondergerapporteerd en organisaties als Prevencasa moeten het hoofd boven water houden met buitenlandse donaties, voornamelijk uit de VS. Een ander probleem is volgens Pacheco dat ruim 60 procent van de verslaafden in Tijuana gedeporteerde migranten uit de VS zijn. „Zij zoeken minder snel hulp, vermijden contact met de instanties en liggen na een overdosis soms dagen dood op straat.”
Alle drugs, van meth tot heroïne, is met fentanyl vervuild
César Vaca is directeur van de forensische medische overheidsdienst Semefo in de staat Baja California, waar Tijuana onderdeel van uitmaakt. Hij vindt het lastig om te spreken van een crisis in Mexico. „Als je kijkt naar de cijfers, dan zijn er niet veel doden door fentanyl. Die problemen zijn vooral in de VS. Maar eerlijk is eerlijk, er zijn maar weinig instanties in Mexico die kunnen meten of er fentanyl in drugs of stoffelijke overschotten zit.”
Uit onderzoek van persbureau Reuters bleek eerder dat in ruim dertien van de 32 staten in Mexico, waaronder in Mexico-Stad, forensische overheidsdiensten niet de (financiële) middelen hebben om fentanyl in drugs of lichamen op te sporen. In Baja California kan Semefo dat wel, en volgens Vaca wordt in een van op de vijf lichamen in Tijuana – los van de doodsoorzaak – fentanyl aangetroffen.
Lees ook
Eén flat, één weekend, zeven drugsdoden
Juan Méndez is een van weinige verslaafden die de drugsepidemie aan de Mexicaanse kant vanaf het begin heeft meegemaakt. Hij verliet El Salvador in 2007, reisde naar Mexico, nam een goederentrein richting de woestijn aan de grens, en liet zich door ‘coyotes’, zoals de smokkelaars worden genoemd, naar de Verenigde Staten brengen. Hij bleef er zo’n tien jaar. „Ik kwam illegaal de VS binnen en vroeg daar politiek asiel aan. Ik kreeg werk in de bouw, het leven ging goed”, vertelt Méndez somber. „Maar na tien jaar werd ik uitgezet. Omdat ik illegaal was binnengekomen, mocht ik niet blijven.” Hij ging naar Tijuana, waar hij geen werk kon vinden, op straat belandde en verslaafd raakte.
„Ik gebruikte vooral heroïne om beter te slapen. Maar precies in die periode werden de straten hier overspoeld door fentanyl. Zonder dat je het wist kreeg je het in je bloed. Nu kan ik niet zonder”, zegt Méndez. Het ergste vind hij de eenzaamheid: vrijwel iedereen met wie hij in 2018 op straat gebruikte, is overleden aan een overdosis.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124527811-62af82.jpg|https://images.nrc.nl/AhRcu8rD3GvFVLwZSZnA4SkG5lM=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124527811-62af82.jpg|https://images.nrc.nl/VbMR1D-fHwaN2T3D0JiCjrVxKIQ=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124527811-62af82.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124446310-f8e4bd.jpg|https://images.nrc.nl/BNWEEDBaqY4PXA-HJ6VJht2jTbY=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124446310-f8e4bd.jpg|https://images.nrc.nl/voCAqiDuAS8yFI92T8omZMfxAFQ=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124446310-f8e4bd.jpg)
