Verkiezingsdag Turkije: gespannen sfeer, hoge opkomst

Er hangt deze zondag een verwachtingsvolle spanning in Tarlabasi, een achterstandswijk in het centrum van Istanbul die vlakbij de winkelboulevard Istiklal ligt. Politieagenten in burger lopen door de steile, nauwe straatjes met vervallen huizen waartussen een wirwar van waslijnen hangt. Voor het kantoor van de pro-Koerdische partij HDP staat een grote grijze pantserwagen waar soldaten met machinegeweren in de aanslag de wacht houden. Tarlabasi wordt bevolkt door Koerden, zigeuners, migranten, studenten en criminelen. Veel mensen zijn al vroeg uit de veren om te gaan stemmen in de meest cruciale parlements- en presidentsverkiezingen in hun moderne geschiedenis.

Een van de stemlokalen is gevestigd in de Piri Reis-school, die is vernoemd naar een beroemde Ottomaanse zeevaarder en cartograaf. Het is erg druk bij de ingang. Koerdische vrouwen in zwarte pofbroeken en witte hoofddoeken, studenten in spijkerbroek en T-shirt, en mannen met wijde pantalons, alpinopetten en bidkettingen lopen in en uit.

„De opkomst is ontzettend hoog en komt waarschijnlijk boven de 90 procent uit”, zegt Cagri Polat, verkiezingswaarnemer van de organisatie Oy ve Ötesi, die voor de staat ingang van de school een sigaret staat te roken. „De situatie is erg gespannen. Er waren vanochtend enkele incidenten die tot verhitte discussies leidden.”

‘Ik ga wel voor u stemmen’

Polat – zwarte krullen, zilveren oorbellen, lange zwarte jas – vertelt dat de voorzitter van een stemlokaal verderop zojuist door de politie is opgepakt. Waarnemers hadden een klacht tegen hem ingediend bij de Hoge Kiesraad omdat hij toestond dat een man van de streng-religieuze Koerdische partij Hüda Par, die een alliantie vormt met de AK-partij van president Erdogan, het stemproces beïnvloedde.

„Hij pakte de stembiljetten van ouderen en zei: ‘ik ga wel voor u stemmen’”, vertelt Polat. „Er was een man bij die op [oppositiekandidaat] Kemal Kilicdaroglu wilde stemmen. Maar de man van Hüda Par had al op Erdogan gestemd. Toen brak er een vechtpartij tussen hen uit.”

Verkiezingswaarnemers in andere Turkse steden melden ook kleine incidenten in stemlokalen. In de zuidelijke stad Adana wilde een man gaan stemmen in de plaats van zijn zoon met downsyndroom. Dat stond de voorzitter van het stemlokaal toe, maar onafhankelijke waarnemers van Oy ve Ötesi waren het daar niet mee eens. Daarop brak een knokpartij uit.

In Istanbul droegen stembuswaarnemers van de AKP oranje insignes en rozetten waarmee ze elkaar konden identificeren. Dat is wettelijk verboden in stemlokalen. De Hogere Kiesraad beval in ten minste één district van Istanbul dat ze de insignes af moesten doen. Maar van ernstige onregelmatigheden is vooralsnog geen sprake.

Zonder slag of stoot?

In aanloop naar de verkiezingen waren er in het oppositiekamp zorgen over mogelijke malversaties of fraude bij de stembusgang. In de meeste peilingen heeft Kilicdaroglu weliswaar een kleine voorsprong op Erdogan, maar veel Turken kunnen zich moeilijk voorstellen dat Erdogan na twintig jaar zonder slag of stoot de macht afstaat. Ze vrezen dat als het verschil klein is, Erdogan zijn invloed op de Hoge Kiesraad zal aanwenden om een gunstige uitslag af te dwingen.

In 2022 paste de AKP de kieswet op cruciale punten aan. De belangrijkste wijziging had gevolgen voor de selectie van rechters die beslissen over geschillen in de Hoge Kiesraad, die toezicht houdt op verkiezingen in Turkije.

De AKP van president Erdogan heeft de afgelopen tien jaar diverse keren geïntervenieerd in de verkiezingen, maar met wisselend succes. Bij de lokale verkiezingen in 2014 leek de kandidaat van de AKP voor het burgemeesterschap van Ankara te gaan verliezen. Maar tijdens het tellen van de stemmen viel de stroom in de stad plotseling uit. Het tellen ging door bij kaarslicht, maar er werden urenlang geen uitslagen gemeld. Toen de elektriciteit hersteld was, lag de kandidaat van de AKP plotseling nipt voor en werd die later uitgeroepen tot winnaar. Volgens de oppositie was er op grote schaal fraude gepleegd. Maar rechtszaken werden afgewezen door het Grondwettelijk Hof.

Waarnemers

Dit waren de eerste verkiezingen van Oy ve Ötesi, die vrijwilligers opleidt tot verkiezingswaarnemers. De organisatie heeft honderdduizend vrijwilligers, die bij 90 procent van de stemlokalen in Turkije aanwezig zijn. Ze maken gebruik van een digitaal systeem en een mobiele app. Hiermee kunnen foto’s van stembusuitslagen worden omgezet in elektronische gegevens en worden vergeleken met de officiële resultaten. Dat is noodzakelijk omdat de uitslagen alleen worden gemeld door het staatspersbureau Anadolu, dat onder controle staat van het paleis. Tijdens de lokale verkiezingen in 2019 riep Anadolu ten onrechte de burgemeesterskandidaat van de AKP in Istanbul tot winnaar uit.

Dankzij de uitslagen die de waarnemers van Oy ve Ötesi hadden verzameld kon deze poging om de oppositie voor een fait accompli te stellen, met succes onderuit worden gehaald. Ekrem Imamoglu, de burgemeesterskandidaat van de oppositie, bleek de verkiezingen te hebben gewonnen met dertienduizend stemmen verschil. Maar onder druk van de AKP, die zei dat er fraude was gepleegd, besloot de Hoge Kiesraad dat burgemeestersverkiezingen in Istanbul over moesten. Veel Turken vonden dat er geen grond was voor zo’n antidemocratisch besluit en straften de AKP af in het stemhokje. Imamoglu won de hernieuwde verkiezingen met een veel groter verschil van 850.000 stemmen.

Nagelbijten

Hoewel de Hoge Kiesraad in het verleden vaak in het voordeel van de AKP heeft beslist, is het geen uitgemaakte zaak dat het hoogste kiesorgaan bij deze verkiezingen ook zal zwichten voor eventuele druk van Erdogan. De kiesraad nam recent enkele besluiten die in het voordeel waren van de oppositie. Zo stond de kiesraad toe dat twee oppositiepartijen samen op het kiesbiljet mochten staan in zestien provincies. Ook wees de kiesraad vorige een verzoek af van minister van Binnenlandse Zaken Suleyman Soylu om de politie en de gendarme een grote rol te geven bij het vervoeren van de stembiljetten, het tellen van de stemmen, en het verwerken van de verkiezingsuitslag.

Verkiezingswaarnemer Polat in Istanbul weet dat hij de hele avond alert moet blijven. Hij is moe, want hij heeft amper geslapen zaterdagnacht. Om de spanning te verdrijven is hij met vrienden naar de kroeg gegaan. Hij moest zondagochtend al om half zes bij het stemlokaal zijn voor de laatste voorbereidingen. Om acht uur druppelden de eerste kiezers binnen.

„Als waarnemers kunnen we hier goed ons werk doen”, zegt hij. „We kunnen overal bij zijn.” Hij staat buiten de school op enkele collega’s te wachten. Ze gaan er even snel tussenuit om zelf te stemmen. „Daarna komen we weer terug en bereiden we ons voor op een spannende avond en nacht. Het wordt nagelbijten.”