Van illegale mijnbouw tot stroperij: veel misdaad heeft een groen randje

Handel in exotische dieren. Illegale mijnbouw. Hondengevechten. Ontbossing. Zomaar wat voorbeelden van onderwerpen waar criminoloog Daan van Uhm, universitair hoofddocent aan de Universiteit van Utrecht, de afgelopen jaren onderzoek naar deed. Uiteenlopende thema’s, die door één overkoepelende term worden verbonden: groene criminologie. Een wetenschappelijke discipline die zich specifiek richt op milieugerelateerde criminaliteit.

Een vakgebied in opkomst, waarin de grens tussen wat wel en niet mag soms nog vaag is. Juist om die reden organiseerde Van Uhm eind mei in Utrecht een tweedaagse internationale conferentie Green Crimes and Ecojustice. „Het samenbrengen van criminologen, sociologen, cultureel antropologen, politicologen en ecologen is cruciaal om milieugerelateerde misdaden te voorkomen en aan te pakken”, aldus Van Uhm daags voor de conferentie.

In het Nederlandse parlement was pas in 1973 voor het eerst het woord milieucriminaliteit te horen

„Zeker ook omdat de groene misdaad steeds professioneler wordt. De toenemende schaarste van natuurlijke grondstoffen trekt de aandacht van de internationaal georganiseerde misdaad. Criminele organisaties verleggen hun werkterrein in hoog tempo van ‘traditionele’ activiteiten, zoals mensenhandel en drugssmokkel naar bijvoorbeeld illegale mijnbouw. En dat terwijl er nog nauwelijks internationale richtlijnen zijn.” Voor ecocide – de verzamelterm voor acties waarbij doelbewust het risico op ernstige en vaak langdurige schade aan het milieu wordt genomen – bestaat nog geen apart strafrecht.

Zulke groene rechtspraak zou er wel moeten zijn, bepleit ook Nigel South, een Britse emeritus hoogleraar sociologie aan de universiteit van Essex en keynotespreker op het congres. „Ik ben een realist en snap ook dat het lastig is om zulke wetgeving op te tuigen en uit te voeren, bijvoorbeeld in landen die veel schade aanrichten maar die het Internationaal Strafhof niet erkennen. Toch moeten we ervoor blijven pleiten, alleen al omdat er in hoog tempo nieuwe onderwerpen bijkomen die aan het onderwerp ecocide raken, zowel op land als in zee. Neem de diepzeemijnbouw, waarbij op de oceaanbodem mineralen worden gewonnen voor elektronica – die wij als consumenten momenteel in hoog tempo verbruiken en wegwerpen.”

Romeinse oudheid

South was een van de eersten die zich op groene criminologie richtten toen de term in de jaren negentig z’n intrede deed. „Natuurlijk ging het vóór die tijd ook al wel over milieuonrecht, maar aanvankelijk was dat vooral vanuit biologische hoek, niet vanuit de criminologie.”

Natuurexploitatie vindt al duizenden jaren plaats, vult Van Uhm aan. In een artikel uit 2018 beschrijft hij hoe er al 2.500 jaar voor het begin van onze jaartelling een tekort aan cederhout was doordat er in Libanon te veel bomen werden gekapt. In de Romeinse oudheid stierven in Noord-Afrika meerdere olifantenpopulaties uit doordat die werden gebruikt in dierengevechten in Romeinse amfitheaters. En in de negentiende eeuw maakte Charles Darwin tijdens zijn reis met de Beagle al gewag van grootschalige ontbossing op het eiland Sint Helena.

„Maar dergelijke acties werden nooit als misdadig beschouwd. In het Nederlandse parlement was pas in 1973 voor het eerst het woord ‘milieucriminaliteit’ te horen.” In datzelfde jaar kwamen de Verenigde Staten met hun Endangered Species Act, met wetten waarin het milieubeleid werd vastgelegd. Maar aan duidelijke wetgeving die overtreding van dat beleid strafbaar stelde, ontbrak het.

Doen alsof

Niet alle groene criminaliteit gebeurt met opzet, benadrukt South. Vaak ontstaan de misdrijven (of medeplichtigheid daaraan) eerder uit onwetendheid. „Maar soms maken bedrijven gebruik van ‘strategische onwetendheid’, waarbij ze doen alsof ze de regels niet weten. En zelf zijn we als individuen in ons dagelijks leven vaak genoeg in ontkenning. Bijvoorbeeld door niet te hard na te denken over de aanschaf van een nieuwe telefoon…”

Van Uhm: „Veel milieuvraagstukken zijn ook onderhevig aan criminalisering: wat vroeger ongestraft kon, wordt nu soms gezien als misdrijf. Neem de illegale handel in hout of exotische dieren. Die werd lange tijd oogluikend toegestaan. Hooguit werd nu en dan een symbolische boete uitgedeeld, maar aan boetes heeft een bos of dier niet veel. Door een ecocentrische manier van kijken veranderen ook onze opvattingen.”

Lees ook dit interview: Milieujurist Jessica den Outer vindt dat de natuur rechten moet krijgen

Zelfs vraagstukken die nu nog niet gecriminaliseerd zijn, worden al wel door groene criminologen bestudeerd. „Denk aan de aanwezigheid van grote aapachtigen in dierentuinen – wordt dat over vijftig jaar nog toegestaan? In 2015 was er bijvoorbeeld al een rechtszaak over een orang-oetan in Buenos Aires, die de status kreeg van rechtspersoon en moest worden vrijgelaten. Vergelijkbare zaken hebben zich voorgedaan met rivieren en ecosystemen. Er is nog geen wereldwijde navolging gekomen, maar het is een veld in beweging. Juist nu er steeds meer wordt gesproken over de rechten van de natuur, krijgen ook de niet-menselijke slachtoffers van milieumisdaden een stem.”

Successen geboekt

Steeds vaker wordt in de context van groene criminologie ook gesproken over de sporen van het kolonialisme, zegt South. „Mensen werden uitgebuit, en natuurlijke hulpbronnen werden uitgeput. Net als andere sociale wetenschappen was criminologie in eerste instantie behept met een westerse blik, en besteedde het vakgebied weinig aandacht aan problemen in de Global South. Nu gaat het erom die benadeling te erkennen, en in de toekomst te voorkomen. Bijvoorbeeld door de rechten van de inheemse bevolking beter vast te leggen dan nu wordt gedaan.”

Hoewel de groene criminologie zich nog volop aan het ontwikkelen is, zijn er al veranderingen in het juridische veld waarneembaar, voegt Van Uhm toe. „Neem de klimaatrechtzaak die Urgenda in 2015 tegen de Nederlandse staat aanspande, en won, of de succesvolle zaak van Milieudefensie tegen Shell, in 2021. Groene criminologie komt steeds meer op de agenda te staan.”

Lees over rechtsfilosofie: Komt een berg bij de rechter… Dat is helemaal niet zo gek