Toon politiek lef en schaf het toeslagensysteem nu eindelijk eens af. De boodschap die Thierry Aartsen (VVD) vandaag als lid van de enquêtecommissie Fraudebeleid en dienstverlening zijn collega-Kamerleden voorhoudt, laat aan duidelijkheid niets te wensen over. Het systeem waarbij mensen via voorschotten geld krijgen als bijdrage in de kosten voor zorg, huur of kinderopvang en later moeten bijbetalen of geld erbij krijgen, is de basis geweest voor wat is uitgemond in de Toeslagenaffaire. Na vijftien rapporten zijn alle problemen bekend. En toch is er nog nauwelijks iets veranderd, met alle gevolgen van dien, aldus Aartsen. „Als een bank een toeslag als financieel product zou willen verkopen, zou het als zeer risicovol worden bestempeld”.
Deze week sprak de parlementaire enquêtecommissie met de Tweede Kamer over het eind februari verschenen rapport Blind voor mens en recht. Dat rapport is een weerslag van twee jaar onderzoek naar de vraag hoe de aanpak naar mogelijke fraude bij toeslagen en uitkeringen kon leiden tot een zo extreem streng opsporings- en boetebeleid dat mensen in grote financiële en sociale problemen kwamen. En, ten minste even belangrijk, dat deze mensen vele jaren lang nergens gehoor vonden, niet bij de politiek, niet bij de uitvoerende instanties, niet bij de rechterlijke macht.
Lees ook
Tweede Kamer wil frauderapport serieus nemen, maar moet ze daar álle aanbevelingen voor overnemen?
Niet uw buurvrouw
Dat er voor de slachtoffers in de Toeslagenaffaire inmiddels een hersteloperatie in gang is gezet, wil volgens de commissie niet zeggen dat de risico’s op herhaling zijn uitgesloten. „Het kan zo weer gebeuren”, herhaalde voorzitter van de enquêtecommissie Michiel van Nispen (SP) woensdag. En dan kan het lang duren voordat de signalen worden opgemerkt. Van Nispen tegen de Kamer: „Het is meestal niet uw buurvrouw”.
De commissie doet negentien aanbevelingen waar de Tweede Kamer het (nieuwe) kabinet mee op pad kan sturen en waar het parlement ook zelf mee aan de slag moet. Zo zouden wetten vooraf én achteraf getoetst moeten worden, moet de overheid wettelijk aanspreekbaar zijn op discriminerend handelen, moet er meer geld naar de Autoriteit Persoonsgegevens en naar de sociale advocatuur en moet de rechtsprekende afdeling van de Raad van State worden ondergebracht bij de rechterlijke macht.
In de eerste helft van het debat, op dinsdagavond, leek het erop dat alleen de linkse partijen zich volledig achter die aanbevelingen richting het kabinet konden schaarden. Maar nadat verschillende keren door de commissie werd benadrukt dat de uitwerking aan kabinet en parlement is, steunden alle partijen een motie van GroenLinks-PvdA. Met uitzondering van het niet-aanwezige FVD en de PVV, de grootste partij in de Tweede Kamer – tot teleurstelling van Nicolien van Vroonhoven van formatiepartner NSC. „Ontzettend jammer”, noemde ze dit richting de PVV. „Omdat u als grootste partij ook een verantwoordelijkheid heeft om die wetgeving en die cultuur aan te pakken.” De PVV heeft duidelijk gemaakt nog steeds voorstander te zijn van een streng fraudebeleid.
Lees ook
Na de Toeslagenaffaire moet de houding van de overheid anders, maar echte hervormingen lijken nog ver weg
Geen gemakkelijke oplossingen
Dat het toeslagensysteem ingrijpend moet worden veranderd of afgeschaft, is voor alle Kamerleden duidelijk. Maar wat daar voor in de plaats moet komen, is nog niet helder. Dat het ingewikkeld is, mag geen belemmering zijn, stelt Aartsen namens de commissie. „De afdeling ‘gemakkelijke oplossingen’ is gesloten.”
Eén van de grote zwakheden in het systeem is dat juist mensen met lage inkomens, vaak met flexibele banen, gebruik moeten maken van toeslagen voor huur, zorg of kinderopvang. Dan gaat het al snel om grote bedragen die als voorschot zijn uitgekeerd en later eventueel moeten worden terugbetaald, bijvoorbeeld omdat mensen meer hebben gewerkt dan ze bij de aanvraag konden inschatten.
Door het jarenlange strenge fraudebeleid, waarbij mensen ook bij het maken van een kleine fout zoals een verkeerde geboortedatum het hele voorschot moesten terugbetalen – de ‘alles-of-niets regeling’ – groeit de groep mensen die géén gebruik durft te maken van toeslagen. Of ze durven pas laat in het jaar een toeslag aan te vragen omdat ze dan beter weten wat ze in dat jaar aan inkomen binnen krijgen. Met de sterke toename van het aantal flex-banen, waarbij mensen geen grip hebben op de hoeveelheid arbeidsuren of het tarief dat ze krijgen, neemt die onzekerheid steeds verder toe.
Ook de commissie erkent dat het misschien wel tien jaar zal duren voordat het toeslagensysteem kan worden vervangen. In de tussentijd moeten er wel maatregelen worden genomen. Een wetsvoorstel om de kinderopvang vrijwel gratis te maken, waarmee de toeslagen hiervoor zouden kunnen verdwijnen, blijkt nog veel haken en ogen te hebben. Maar een eerste verbetering, zegt Aartsen, zou kunnen zijn om de bijdrage voor de kinderopvang rechtstreeks naar de instellingen over te maken. Omdat juist bij die toeslag zo ontzettend veel geld is gemoeid, gaat het ook bij verrekeningen direct om grote bedragen. „Als we niets doen, zal het wantrouwen in het systeem alleen maar verder toenemen.”
