Uber-klokkenluider Mark MacGann: ‘Nederland, was dit het nou echt waard?’

Posted on January 27, 2023 by admin

Voormalig Uber-toplobbyist Mark MacGann.

Foto Wouter Van Vooren

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Interview

Klokkenluider Voormalig Uber-toplobbyist Mark MacGann onthulde zes maanden geleden de Uber Files. Nu blikt hij terug. „Uber zit maar om één reden in Nederland. De belasting.”

Stijn Bronzwaer

27 januari 2023 om 20:30

Leestijd 12 minuten

Als Mark MacGann op 27 april 2015 vanuit Londen aankomt op treinstation Brussel Centraal en een taxi zoekt, wordt hij herkend door een groep Uber-chauffeurs. Ze zijn woedend. „Zeven chauffeurs zijn me scheldend en spugend gevolgd terwijl ik naar mijn Uber ging”, schrijft hij die dag in een e-mail aan een collega. „Een van hen rende een tijdje achter me aan. Met de intentie om mijn chauffeur aan te vallen.”

De toplobbyist van Uber is op dat moment een van de belangrijkste mikpunten van chauffeurs in heel Europa, die wanhopig worden van de dalende ritprijzen en stijgende commissies. En Uber ligt zwaar onder vuur vanwege de nieuwe dienst UberPOP, waarmee elke burger zijn personenauto als taxi kan gebruiken. Uber-chauffeurs zien daarmee hun toekomst ernstig bedreigd.

In de hoop het terug te draaien, richten ze zich op het bedreigen van Ubers belangrijkste medewerkers, onder wie Mark MacGann. Chauffeurs verspreiden zijn huisadres en foto’s – met het bijschrift „Gezocht”.

In maart dat jaar is de Inspectie Leefomgeving en Transport samen met de politie Ubers internationale hoofdkantoor in Amsterdam binnengevallen om bewijs te verzamelen om UberPOP te stoppen. De dienst is al door de rechter verboden, omdat chauffeurs volgens de wet een taxivergunning nodig hebben om passagiers rond te rijden.

Ondanks de politie-inval, rechterlijke uitspraken en bedreigingen van zijn personeel peinst Uber-topman Travis Kalanick er niet over met UberPOP te stoppen. In plaats daarvan besluit Uber MacGann na de dreigementen 24 uur per dag te laten beveiligen door bodyguards.

Kalanick hoopt – zo zou later blijken – dat het geweld van chauffeurs leidt tot meer sympathie bij autoriteiten voor het management van Uber. „Ze zeiden: ‘Ga door. Hou vol’”, zegt MacGann. „Travis stuurde mij een sms: ‘Geweld is een garantie voor succes’.”

Als Uber u toen had gesteund en was gestopt met UberPOP, was het dan anders gelopen?

„Dan had ik misschien nog wel bij Uber gewerkt.”

Het is nu bijna acht jaar later. Mark MacGann (52) loopt, gekleed in strak blauw maatpak, op woensdag 11 januari het gebouw van een grote werkplekverhuurder binnen. De locatie van de afspraak met NRC wil hij na overleg met zijn advocaat liever niet in de krant. Om veiligheidsredenen.

Een korte begroeting van de portier is al voldoende om de lange rij voor de balie voorbij te mogen lopen. Eenmaal binnen vraagt MacGann naar de vergaderruimte die hij gereserveerd heeft voor de afspraak met NRC. De ruimte blijkt dubbel geboekt, maar voor MacGann wordt dat direct opgelost. „Komt goed”, zegt hij. „Ik ken de eigenaar.”

Mark MacGann weet hoe hij moet netwerken. Hij werkte – voor hij bij Uber startte – onder meer als lobbyist voor de New York Stock Exchange. Tussen 2014 en 2016 reisde hij voor Uber de wereld rond om de gunst van politici, beleidsmakers en topbestuurders te winnen.

MacGann was een van de belangrijkste vertrouwenspersonen van Uber-oprichter Travis Kalanick, die onder zijn eigen motto ‘groeien of doodgaan’ tussen 2010 en 2017 leidinggaf aan de taxi-app uit San Francisco. Voor klanten bleek Uber met zijn lage ritprijzen en gebruiksvriendelijke app een zegen.

Chauffeurs en overheden kregen echter te maken met een bedrijf dat structureel de wet overtrad, autoriteiten bespioneerde en gewelddadig protest onder chauffeurs aanmoedigde. Om de app ondertussen in de lucht te houden, onderhield Uber contacten in de hoogste regeringskringen.

De man die voor deze contacten verantwoordelijk was: Mark MacGann.

Lees meer over wat er in de Uber Files stond: ‘Dank voor je geweldige steun, Neelie’.

Laptops vol documenten

In januari vorig jaar reed MacGann in een busje met twee koffers vol laptops, iPhones, harde schijven en papieren naar het Zwitserse Genève voor een afspraak met de Britse krant The Guardian. Met daarop e-mails, presentaties en appgesprekken die MacGann had gevoerd met ministers, ambtenaren en Uber-collega’s. Het materiaal werd later gedeeld met het journalistieke onderzoekscollectief ICIJ, waarbij onderzoeksjournalisten uit meer dan honderd landen zijn aangesloten.

Deze ‘Uber Files’ beheersten afgelopen zomer kortstondig het nieuws. Ook in Nederland, waar journalisten van Het Financieele Dagblad, Trouw en Investico toegang kregen tot de ruim 124.000 documenten. NRC kreeg onlangs ook toegang tot de Uber Files.

Uit de publicaties van afgelopen zomer bleek onder meer dat de Belastingdienst een informele relatie onderhield met Uber, dat zijn internationale hoofdkantoor in Amsterdam heeft. Uber-werknemers spraken in interne e-mails onder meer over een „sterke band” met de Nederlandse Belastingdienst, die zich „meewerkend” en „beschermend” opstelde, bijvoorbeeld als het aankwam op het delen van data over Uber-chauffeurs met andere Europese landen.

VVD-prominent en voormalig Eurocommissaris Neelie Kroes bleek Uber te hebben geholpen contact te leggen met de top van de Nederlandse politiek, onder wie premier Mark Rutte. Kroes – die als dank later een adviseursfunctie bij Uber kreeg met een salaris van 200.000 euro per jaar – is op dit moment onderwerp van onderzoek door het Europees bureau voor fraudebestrijding. Ze wordt ervan beschuldigd direct na haar termijn in Brussel voor Uber werkzaamheden te hebben verricht. Volgens de wet mocht een Eurocommissaris destijds achttien maanden na de termijn niet werken in het bedrijfsleven.

Mark MacGann: „Ik moet mezelf opnieuw uitvinden.” Foto Wouter Van Vooren

Inmiddels is het zes maanden geleden dat de Uber Files naar buiten kwamen. De aandacht in Nederland is uitgedoofd. Het heeft MacGann verbaasd, vertelt hij in de vergaderruimte in zijn nieuwe woonplaats, een grote Europese stad. MacGann woont er sinds kort alleen met zijn twee honden, de anderhalf jaar oude boxers Shannon en Syrus.

Zijn nieuwe leven is even wennen voor MacGann, die bij Uber werkdagen tot wel twintig uur maakte en permanent onderweg was. Zijn tijd besteedt hij aan het schrijven van een boek en de nasleep van de Uber Files. Hij heeft geen werk, al zegt hij wel open te staan voor een nieuwe baan. „Ik moet mezelf opnieuw uitvinden.”

Waar klokkenluiders vaak anoniem blijven, besloot MacGann een dag na de bekendmaking van de Uber Files naar buiten te treden via een interview in The Guardian. Daarin vertelde hij deels verantwoordelijk te zijn geweest voor het misleiden van chauffeurs en overheden, en spijt te hebben dat hij zo weinig had gedaan om dat te voorkomen. Dat beeld komt ook naar voren uit de documenten in de Uber Files, waaruit blijkt hoe hard MacGann meedeed aan Ubers bedrijfscultuur.

Onmiddellijk na de onthullingen volgde er kritiek op MacGann, die met Uber in een rechtszaak was verwikkeld over achterstallige bonussen. MacGann tekende drie maanden vóór de publicatie een schikking, waarbij Uber hem 550.000 euro betaalde. Een woordvoerder van Uber stelde direct na MacGanns interview in The Guardian dat „Mark pas de klok luidde nadat hij zijn cheque had geïnd”.

MacGann zegt nu dat hij de rechtszaak „over geld waar ik wettelijk recht op had” schikte om „te voorkomen dat mensen aan mijn motieven zouden twijfelen”, zegt hij. „Ik wilde niet in conflict zijn met Uber tijdens de publicatie van de Uber Files. Ik heb mijn documenten aan The Guardian gegeven drie maanden voordat ik de schikking tekende.”

De Uber Files hebben MacGann vooral veel gekost, vertelt hij. „Als je populair wil zijn, is klokkenluider worden wel het laatste dat je moet doen. Het heeft me veel vrienden gekost. Althans, mensen van wie ik dacht dat het vrienden waren.”

Ik wilde het onverdedigbare niet meer verdedigen

Mark MacGann

Waarom besloot u al deze informatie naar buiten te brengen?

„Ik heb persoonlijk de wet niet overtreden, maar was wel onderdeel van een groep mensen die veel overheden en chauffeurs heeft misleid. Het was makkelijker geweest als ik had gezegd: dit is niet mijn verantwoordelijkheid. Maar ik wilde het onverdedigbare niet meer verdedigen. Ik hoop dat mensen begrijpen…” MacGann valt even stil. „Het is moeilijk om met jezelf te leven als je voelt dat je onderdeel bent geweest van iets schadelijks.”

U wist dit allemaal toen u bij Uber werkte.

„Ons idee was: als we alles volgens de regels moeten doen, dan bestaat Uber niet. Dat was, achteraf gezien, verkeerd. Zo een bedrijf leiden is een schande, zelfs als de regels niet deugen. Uiteindelijk ben ik tot het inzicht gekomen dat Ubers verdienmodel niet werkte. Tegen investeerders zeiden we: steek geld in ons en je wordt rijk. Tegen klanten zeiden we: we geven jullie de beste service in de stad. En chauffeurs vertelden we: rijd voor ons en je gaat goed verdienen. En daarvan zijn de chauffeurs uiteindelijk het slachtoffer geworden.”

‘Niemand heeft me gebeld’

Sinds 2012 stuurt Uber alle activiteiten buiten de Verenigde Staten aan vanuit Amsterdam. Alle betalingen van Uber-chauffeurs buiten Amerika lopen via Nederland, waarbij er ook in Nederland belasting wordt afgedragen.

Een belangrijke reden voor Uber om Nederland als vestigingsplaats te kiezen is het gunstige belastingklimaat voor techbedrijven, die onder meer profiteren van belastingkortingen voor ‘innovatieve’ bedrijven en korting op de inkomstenbelasting voor expats. Over de precieze belastingafdracht maakte Uber – dat pas sinds kort voor het eerst winst maakt – afspraken met de Nederlandse Belastingdienst. Dergelijke rulings zijn niet openbaar.

Uit de gelekte documenten van MacGann bleek dat Uber-medewerkers zich intern uitermate tevreden toonden met de behandeling door de Belastingdienst, die door Uber als een partner werd beschouwd. Maar de fiscus zelf concludeerde vorige maand na intern onderzoek, gevalideerd door externe experts, geen bewijs te kunnen vinden dat de eigen organisatie Uber had voorgetrokken, of had voorzien van vertrouwelijke informatie.

De experts die bij het onderzoek werden betrokken, concludeerden wel dat het beeld „niet meer volledig te reconstrueren is”, omdat de Belastingdienst niet altijd gespreksverslagen bijhield van alle afspraken die er waren gemaakt met Uber.

Er is na de Uber Files uitgebreid onderzoek gedaan naar de relatie tussen de Belastingdienst en Uber. Bent u gebeld?

„Niemand heeft me om mijn data gevraagd. Hoe kan de Belastingdienst dan de conclusie trekken dat alles goed is verlopen? Belastingdeals zoals Uber die sloot met de Nederlandse overheid zijn blijkbaar een gevoelig punt. Ik vraag me echt af waarom de Nederlandse overheid niet harder is aangepakt na wat er allemaal naar boven is gekomen.”

Waarom?

„Het is vreemd hoe de Nederlandse overheid zich gedraagt. Een deel zei tegen ons: Uber is illegaal! Het moet stoppen! En een ander deel zei: hoe kunnen we aan jullie zoveel mogelijk geld verdienen? Met een premier die heel trots was dat Uber zijn hoofdkantoor in Amsterdam had neergezet, in ruil voor een goede belastingdeal. Dat noem ik een schizofrene overheid.”

Waarom is de Nederlandse overheid al die jaren zo behulpzaam geweest voor een verliesgevend bedrijf?

„Dat is hoe het werkt. Nederland concurreerde met Luxemburg en Dublin om de Europese kantoren van de grote techbedrijven. De Ieren hadden Apple, Google en Airbnb. Luxemburg heeft Amazon. De grote vissen. Dan denkt Nederland: kom op, wij willen ook een stuk van die taart.”

Is het prestige?

„Vergeet niet hè: techbedrijven uit Silicon Valley waren rond 2015 the big shiny thing. Het idee was: we geven die bedrijven de beste deal en brengen ze hierheen. Uiteindelijk worden ze dan winstgevend en gaan ze ons net zoveel aan belastinginkomsten opleveren als een Royal Dutch Shell.”

Wat heeft Uber Nederland gebracht, behalve belastinginkomsten en ruim duizend banen op het hoofdkantoor?

„Dat is het wel zo ongeveer.”

Echt waar?

„Ja. Ik zou willen zeggen tegen Nederland: was dit het echt waard? Hebben jullie dit echt goed doorgedacht? Kijk ook naar wat het jullie land kost. De protesten, de rechtszaken, de politie-inzet. Beschadigde reputaties, zoals die van Neelie Kroes. Was het luiheid, was het naïviteit van Nederland? Het Nederlandse establishment is in het verhaal van Uber getrapt. Net zoals wij allemaal.”

Niet de man van de inhoud

Uit de Uber Files blijkt hoe dicht MacGann bij de top van de politiek kwam. Daarbij gebruikte hij een netwerk van tussenpersonen om in contact te komen met ministers. En met premier Mark Rutte, die in eerdere publicaties over de Uber Files weinig aandacht kreeg. Terwijl de documenten een interessant inkijkje geven in hoe Rutte zich destijds opstelde tegenover een bedrijf als Uber.

Een cruciaal moment voor MacGann was de inval van de Inspectie Leefomgeving en Transport op het Amsterdamse kantoor van Uber in 2015 om UberPOP te stoppen. Terwijl personeel wordt gearresteerd en Uber-werknemers in paniek proberen de computerservers te wissen, tracht MacGann op de achtergrond zijn goede Nederlandse contacten te verzilveren.

Uit de Uber Files bleek eerder dat met name Neelie Kroes uitgebreid – en tevergeefs – ging rondbellen met ministers in een poging politie-acties tegen Uber te stoppen. Maar onder meer staatssecretaris Wilma Mansveld (PvdA) en minister Melanie Schultz (VVD, Infrastructuur & Milieu) laten zich niet verleiden tot een afspraak met MacGann, hoe hard hij dat ook probeert.

Ook de hoofdprijs – een afspraak met Rutte – krijgt MacGann tot zijn grote frustratie niet voor elkaar. „We wilden dat zijn kabinet stopte ons aan te vallen. Ons gevoel was: we zijn hier iets moois aan het opbouwen en dan staan er ineens politiebusjes voor de deur”, zegt MacGann. „Dat was slecht voor ons imago. Maar Rutte was heel voorzichtig. Hij wilde ons niet ontmoeten, maar hield de lijnen tegelijkertijd wel open.”

Pas als UberPOP in november 2015 definitief stopt in Nederland, is Rutte bereid tot een ontmoeting met Travis Kalanick in San Francisco. De Uber-topman heeft daar in eerste instantie weinig zin meer in, blijkt uit e-mails in de Uber Files, maar gaat uiteindelijk overstag.

Tijdens de ontmoeting – waarbij ook Kroes aanwezig is – vertelt Rutte Kalanick onder meer over zijn liefde voor de biografie van de voormalige Amerikaanse president Lyndon B. Johnson, zo blijkt uit gespreksaantekeningen die MacGann maakte van de ontmoeting en die deel uitmaken van de Uber Files.

VVD-prominent Neelie Kroes en premier Mark Rutte poseren met Uber-topman Travis Kalanick, tijdens een bezoek aan Uber in San Francisco.Foto Jerry Lampen/ANP

Als Kalanick Rutte om advies vraagt wat te doen aan de druk die Uber ervaart van de Nederlandse transportautoriteiten, antwoordt Rutte dat Kalanick dat „met Neelie en Sharon [Dijksma, PvdA, dan net benoemd tot staatssecretaris voor Infrastructuur] moet bespreken”. „Ik wil dat jullie groeien”, zegt hij.

Hij raadt Kalanick aan om het beeld dat mensen hebben van Uber bij te stellen door de voordelen van Uber meer te benoemen. „Nu worden jullie als agressief gezien”, zegt Rutte tegen Kalanick. „Dit maakt jullie weer knuffelbaar.”

U was erbij. Hoe verliep die afspraak?

„Travis en Rutte leefden in twee verschillende werelden. Rutte is niet de man van de inhoud. Hij vertelde in algemeenheden over Nederlands economisch beleid, maar Travis wilde ter zake komen. ‘Jullie bestrijden ons en maken ons het werk onmogelijk. Wat gaan we hieraan doen?’ Het was alsof het van Rutte afgleed. Hij speelde een slim tactisch spel om de taxibranche en zijn coalitiepartner [de PvdA] te laten zien dat zijn regering de wet handhaafde, terwijl hij aan Uber communiceerde dat het goed kwam. Hij zei tegen Travis: ‘Je moet bij degene zijn van mijn kabinet die daarover gaat.’ Dat was enorm frustrerend voor Travis.”

Was het atypisch voor een regeringsleider om zich zo op te stellen?

„Toen we Benjamin Netanyahu [premier van Israël] ontmoetten, ging het heel anders. Hij zei: ‘Ik zal praten met Israel Katz [toenmalig transportminister], maar dan wil ik dat Uber zijn onderzoeksafdeling voor zelfrijdende auto’s neerzet in Tel Aviv.’ Ook met toenmalig economisch minister van Frankrijk Emmanuel Macron sloten we een deal. Dat zat er bij Rutte niet in. Hij gedroeg zich als een soort vader ten opzichte van zijn ministers. Alles moest schoon blijven, geen geruzie tussen de kinderen. En als er iets misgaat, wacht dan tot ik de kamer uit ben.”

Wat was Uber bereid om op dat moment aan Rutte te geven?

„Nederland had dit slimmer kunnen aanpakken. Of je zegt als overheid: wij willen Uber hier niet, vertrek uit ons land. Of je zegt: oké je bent hier, nu ga je het doen volgens onze regels en misschien moet je daarbij je bedrijfsmodel wat aanpassen. Maar Nederland zei: we houden van Uber, met hun mooie kantoor en banen. En ondertussen sturen we de politie op jullie af. Helaas is Nederland innovatiever met belastingconstructies dan in de omgang met techbedrijven.”

Uber zegt mede in Amsterdam te zitten vanwege de hoeveelheid talent en het feit dat het een fijne plek is om te wonen

„Dat is bullshit. Ik wil niet respectloos zijn, maar Uber zit maar om één reden in Nederland: de belasting. Nederland kan veel leren van hoe het met Uber is gegaan. Je wil dat Nederland zich meer gaat afvragen: wat voor bedrijven halen we hier precies binnen? Hoe zien de belastingdeals eruit die ze krijgen? Ik kom graag naar de Tweede Kamer om te praten. Als daar behoefte aan is.”

Blijven spreken over de Uber Files is een ingewikkeld dilemma voor MacGann, vertelt hij aan het eind van het gesprek. De Uber Files hebben hem naar eigen zeggen honderdduizenden euro’s gekost aan juridische bijstand en elk nieuw media-optreden draagt daar weer aan bij.

En Uber zit MacGann achterna. Op 21 juli ontving hij een brief waarin het bedrijf meedeelde hem te willen aanklagen voor het verbreken van zijn geheimhoudingsverklaring na zijn vertrek bij Uber, op straffe van 25.000 euro per overtreding.

Heeft u daar nog iets over gehoord?

„Het hangt nog steeds boven mijn hoofd. En dat maakt een interview als dit ook weer een risico. Het zegt vooral veel over Uber. Hun reactie was niet: we zaten fout. In plaats daarvan besloten ze achter mij aan te gaan. Uber zegt dat het nu een ander bedrijf is, met een nieuwe topman. Dit toont aan dat dat niet klopt.”

Als u terugkijkt, bent u dan tevreden over wat u teweeg heeft gebracht?

„Ik denk niet dat wat ik heb gedaan op zichzelf een gigantisch verschil maakt. Maar het begint wel op te tellen. Eerst was er [Facebook-klokkenluider] Frances Haugen, toen kwam ik en er gaan er meer komen. Ik hoop dat ik anderen inspireer die bij techbedrijven werken en onrecht zien. Geloof me, je kan dit doen. Het is niet te laat.”

Onderzoek Belastingdienst
Pieter Omtzigt: ik ben ‘not amused’

Naar aanleiding van de Uber Files gaf staatssecretaris Marnix van Rij (Financiën, CDA) in juli een opdracht aan de Belastingdienst om een intern onderzoek in te stellen naar of de dienst Uber onrechtmatig had bevoordeeld.

De Belastingdienst concludeerde in december dat hij daarvoor geen bewijzen kon vinden. De onderzoekers baseerden zich puur op informatie over Uber bij de Belastingdienst zelf – niet op het materiaal uit de Uber Files. „Niemand heeft me om mijn data gevraagd”, aldus MacGann.

De bevindingen werden gevalideerd door externe experts (twee hoogleraren en een jurist). Zij stellen dat de Belastingdienst „de in de media opgekomen stellingen over Uber zeer grondig heeft onderzocht”, aldus de experts. „Bij het uitvoeren van de validatie is ons geen enkele restrictie opgelegd .” De experts zeggen dat „de Belastingdienst wat ons betreft geen reden had om dhr. MacGann te benaderen. De berichten die door hem naar buiten zijn gebracht waren duidelijk.”

Tweede Kamerlid Pieter Omtzigt, die Kamervragen stelde over de Uber Files, zegt verrast te zijn door de onderzoeksmethode van de Belastingdienst. „Ik ben not amused”, zegt hij. „De Belastingdienst heeft weer zichzelf laten onderzoeken met zelfgestelde vragen en onder eigen voorwaarden. Dan komt de onderste steen niet boven.”

Dat Mark MacGann niet is benaderd door de onderzoekers heeft Omtzigt verbaasd, zegt hij. „Dit toont weer aan dat we geen protocol hebben voor wanneer de overheid zichzelf onderzoekt”, aldus Omtzigt. „Het is heel kwetsbaar als je jezelf moet onderzoeken, zelf vragen stelt, zelf de onderzoekers aanstelt en aanstuurt en als er iets gevonden wordt je daar zelf je consequenties uit moet trekken.”

De Belastingdienst laat weten dat „de onderzochte feiten voor de interne onderzoeksgroep geen aanvullende aanleiding gaven om contact op te nemen met de heer MacGann”, aldus een woordvoerder. De Belastingdienst koos niet voor een extern onderzoek omdat hij „snel duidelijkheid wilde”, de informatie „zeer vertrouwelijk is”, een dergelijk onderzoek „specifieke expertise” vergt en „externen niet weten waar ze moeten zoeken en waarnaar”.

Reacties
‘Uber is nu een heel ander bedrijf’

Uber laat in een reactie weten zich niet in de uitspraken van Mark MacGann te herkennen. „Zoals MacGann zelf in oktober 2022 aan het EU-parlement verklaarde, kan hij ‘vandaag de dag niet namens Uber spreken’”, aldus een woordvoerder van het bedrijf. „Uber is nu een geheel ander bedrijf dan toen MacGann zeven jaar geleden de afdeling Beleid in deze regio leidde.”

Ook laat Uber weten dat er geen zaak loopt tegen MacGann vanwege het schenden van contractvoorwaarden. „En Uber is ook niet van plan er een te starten.”

Het bedrijf gaf na de Uber Files een uitgebreide reactie, waarin het fouten uit het verleden erkende. De onthullingen beschouwt het bedrijf nu als „breed uitgemeten fouten, die Uber maakte in de periode voorafgaand aan de aanstelling van onze nieuwe ceo in 2017”.

Een woordvoerder van het ministerie van Algemene Zaken laat weten dat het verslag van de ontmoeting tussen MacGann, Travis Kalanick en Mark Rutte „komt uit een intern verslag van Uber. Het is dus ook hun weergave van het korte gesprek dat in 2016 heeft plaatsgevonden”, aldus de woordvoerder. „In het algemeen geldt dat het kabinet er belang aan hecht dat bedrijven zich houden aan de in Nederland geldende regelgeving.”

Een versie van
dit artikel
verscheen ook in

de krant
van 28 januari 2023

Kabinet wil aftrek hypotheekrente verhogen voor midden- en hoge inkomens

admin
November 25, 2024
0

Goedemorgen, welkom bij het economieblog van 25 november.

De aftrek van de hypotheekrente is een heikel punt. Toch is het kabinet van plan om de regels te veranderen: middeninkomens en hoge inkomens mogen straks meer aftrekken dan lage inkomens, meldt Het Financieele Dagblad. De Eerste Kamer kan er nog een stokje voor steken.

De verwachting is dat de regering-Biden nog deze week strengere exportmaatregelen voor Chinese chipbedrijven aankondigt. Het zou gaan om honderden chipmakers in China die geen geavanceerde apparatuur uit het Westen meer mogen importeren. Wat dat voor ASML en ASM International betekent is niet zeker. Nog voor Thanksgiving (donderdag) zouden de regels bekend moeten worden.

De Italiaanse bank UniCredit doet een bod van 10 miljard dollar op zijn Italiaanse concurrent, Banco BPM. De Financial Times ziet dit als het teken van een nieuwe consolidatietrend, om met grotere Europese banken beter te concurreren met banken uit de VS en Azië.

Bloomberg meldt dat beurzen positief reageren op de keuze van Scott Bessent als voorgestelde kandidaat-minister van Financiën in de regering-Trump. Geen verrassing: hij is van plan de belastingen te verlagen, vertelde hij de The Wall Street Journal.

Oliereuzen hebben zich op massaproductie van plastic gestort. Hoe Shell bij Pittsburgh de buurt vervuilt met een enorme plasticfabriek

admin
November 22, 2024
0

Zoet. Zo rook de lucht, de eerste keer dat hij de fabriek rook. „Geen vieze geur”, zegt Skyler Brimmeier (31). „Een beetje als ahornsiroop.” Maar soms rook de lucht „een paar dagen naar rotte eieren”. En meestal „naar verbrande benzine”.

Brimmeier, met een strakke donkergrijze jeans en een groene sweater, zit aan een houten picknicktafel voor de bibliotheek van de gemeente Beaver County, in de staat Pennsylvania. Hij zit er graag, vanwege het uitzicht over de rivier de Ohio. De bomen aan de overkant van de vallei steken in rode en gele herfsttinten tegen elkaar af.

Vanuit zijn achtertuin in het plaatsje Vanport zag hij tot twee jaar geleden de fabriek van Shell anderhalve kilometer verderop verrijzen; de aanblik van een kleine stad. De geuren vlogen hem aan als hij ’s ochtends de deur uit stapte om zijn hond uit te laten. Nog indrukwekkender waren de kleuren. „Soms waren de vlammen door het affakkelen van gassen zo hoog, dat het leek of er een gigantische oranje lichtbol over de horizon hing. Vrienden uit Ohio vroegen of Beaver in brand stond.”

Op een terrein van minstens 225 voetbalvelden groot bouwde Shell voor 13 miljard euro een nieuwe plasticfabriek. In de fabriek heeft de oliereus de capaciteit jaarlijks 1,6 miljoen ton plastic te maken. Het gaat om polyetheen-korrels, die worden gebruikt voor shampooflessen, speelgoed en flexibele plastics zoals verpakkingen en wegwerptasjes.

De bouw begon in 2017, eind 2022 startte de fabriek de eerste productie. Het kreeg vergunningen om bepaalde hoeveelheden chemische stoffen uit te stoten, maar na ruim één maand productie schoot Shell al door de maximale jaarlijkse uitstoot heen.

Grootste fossiele groeimarkt

Shell noemt zich in reclames graag een van de grootste aanjagers van de energietransitie. Tegelijk investeert het aan de andere kant van de wereld in de grootste fossiele groeimarkt van de toekomst: (wegwerp-)plastics.

Shell ziet net als andere oliebedrijven dat de vraag naar brandstof door elektrische auto’s kan gaan dalen. Oliereuzen hebben afgelopen jaren de ene na de andere plasticfabriek – zoals deze in Pennsylvania – gebouwd. Ze investeerden gezamenlijk honderden miljarden euro’s in plastic productie wereldwijd.

Omdat plastic een wereldmarkt is en in de praktijk fossiel plastic met gerecycled plastic concurreert, hebben Europese reyclingbedrijven last van de goedkope, fossiele plastics van oliereuzen en andere fabrieken die via de haven van Antwerpen en Rotterdam het continent binnenkomen. In Nederland vielen dit jaar al vijf plasticrecyclingbedrijven om.

Monitoren als fulltime baan

Ook op een donkere avond is Clifford Lau een opvallende verschijning. Zijn donkerbruine haar zit wild, zijn baard is grijs, en zijn rug iets gebogen. In zijn hand heeft hij een meetapparaat: een soort groot uitgevallen walkie-talkie met gele knoppen, rood flikkerend licht en een lange witte antenne.

Lau parkeert zijn grijze Honda Fit onderaan Cade Drive in Monaca en stapt uit. De struiken aan het einde van de kronkelende nieuwbouwstraat tekenen scherp af tegen de witte waas van de fabriek van Shell, die door duizenden lampen wordt verlicht. Lau duwt takken opzij en loopt de heuvel af voor beter uitzicht. „Dit is eigenlijk al Shell-terrein.”

Lau brengt veel tijd door in deze bosjes in de nachtelijke uren. Voor hem is het monitoren van Shell een bijna fulltime baan geworden. Een paar jaar geleden zag zijn leven er nog heel anders uit. Lau is gepromoveerd in synthetische organische scheikunde en werkte dertig jaar als chemicus in de industrie, zoals bij Bayer en Polaroid.

Hij raakte in 2021 betrokken bij Shell na het „ahornsiroop-incident”. De lokale toezichthouder, de Department of Environmental Protection, kwam na meldingen op de zoete lucht af. „Ze gingen alle restaurants af om te vragen of ergens in de keuken suiker was aangebrand. Hoewel de geur vijf dagen bleef hangen, stelden ze wel vast dat de geur van Shell kwam. Maar ze namen geen luchtmonsters om onderzoek te doen naar de oorsprong van de zoete lucht. We besloten: als zij de fabriek niet goed in de gaten houden, moeten wij het maar doen”, zegt Lau.

**Omwonende Clifford Lau monitort** met meetapparatuur de uitstoot van de Shell-fabriek. Inmiddels is dit voor hem bijna een fulltime baan geworden, hij is het aanspreekpunt voor Beaver County.

Inmiddels is Lau het aanspreekpunt voor Beaver County. Hij krijgt regelmatig sms’jes over alarmen, geuren, licht of lichamelijke klachten en probeert waar mogelijk bij de fabriek te achterhalen wat de oorzaak is. Overtredingen meldt hij met de milieuorganisatie waarvoor hij actief is, Beaver County Marcellus Awareness Community, aan de lokale toezichthouder. In eerste instantie verzette Shell zich tegen een monitoringssysteem, nu hangen aan de huizen of hekken van tientallen buurtbewoners camera’s en meetapparaten.

De witte gloed van de fabriek schijnt op het gezicht van Lau. De fabriek heeft de aanblik van een dystopisch landschap van tientallen meters hoge torens, grote vaten en hoge pijpen, waar nu witte stoom uit komt, maar waar ook regelmatig oranje vlammen te zien zijn als de fabriek overbodige gassen affakkelt. Uit de fabriek stijgt een continu ruisend geluid op, en af en toe een hoge fluittoon. Goederentreinen rijden af en aan.

Lau wijst naar zeven slanke, tientallen metershoge pijpen naast elkaar. „Wij noemen dat de zeven zussen. Dat zijn de ethyleenkrakers. En dat”, hij wijst naar een andere installatie, „is iets wat we het soepblik noemen. En soort verbrandingsoven. Daar hebben we nog het grote potlood, en daar het kleine potlood.” Waarom al die namen? „Mensen belden mij op en zeiden: ‘Ik zie vlammen’. Wáár dan, vroeg ik. Toen hebben we deze namen bedacht. Nu kunnen mensen zeggen: bij de zeven zussen, of het soepblik.”

Kankerverwekkende stoffen

Lau somt op hoog tempo stoffen op die de fabriek uitstoot. „Stikstofdioxide, zwaveldioxide, koolmonoxide, kooldioxe, formaldehyde, benzeen, hexaan, naftaleen, tolueen. Een aantal van deze stoffen veroorzaakt een toename van ozon in de lucht. Sommige stoffen, of een cocktail ervan, kunnen een verhoogd risico op kanker geven.” De tijd moet uitwijzen wat over tien of twintig jaar de gevolgen zijn voor de mensen uit Beaver County, zegt Lau.

Soms merkt hij zelf dat de lucht anders is, bijvoorbeeld toen hij in het voorjaar van 2023 zijn keel geïrriteerd voelde raken bij de bibliotheek van Beaver. Op zijn walkie-talkie-meetapparaat zag hij de waarde van vluchtige organische stoffen enorm hoog uitslaan. „Ik was kilometers verwijderd van de fabriek.”

Shell bleek binnen 24 uur honderd kilo benzeen te hebben uitgestoten, vele malen meer dan toegestaan. Benzeen kan (in grote hoeveelheid) kankerverwekkend zijn. Buurtbewoners klaagden over geïrriteerde ogen en een sterke geur in de lucht.

Benzeen is een van de bijproducten die ontstaan in de fabriek, legt Lau uit. „Voor het proces waarmee hier plastic wordt gemaakt heb je geen olie nodig. Het wordt van vloeibaar gas gemaakt, afkomstig uit schaliegas. In die ovens verwarmen ze dat op zeer hoge temperaturen, en dan scheurt de ethaan als het ware uit elkaar. En daarbij krijg je bijproducten als methaan, benzeen – allerlei stoffen.”

Hij bekijkt de fabriek met een mix van scheikundige bewondering, en minachting. „Als ze er nou een geneesmiddel voor kanker zouden ontwikkelen, dan zou het misschien wel oké zijn. Maar ze maken geen geneesmiddel voor kanker. Polyethyleen is een behoorlijk goedkoop plastic. Het opboren van schaliegas is een vervuilend proces. Het transporteren van gas geeft vervuiling. Wat deze fabriek doet is vervuilend. En dan is het product dat ze maken op zichzelf een vervuiler van het milieu. Dus het is slecht van begin tot eind.”

‘Ik woon in een nachtmerrie’

Vijftig kilometer ten zuiden van de Shell-fabriek woont Michelle Stonemark met haar man en drie kinderen. In een bosrijk heuvellandschap, in het district Washington County, leidt een grijze oprijlaan naar haar lichtblauwe woning. ‘Happy Halloween’, staat op haar deurmat. De omgeving lijkt sereen, maar is het niet. Stonemark: „Ik woon in een nachtmerrie.”

Met haar ouders, zus en een vriendin kocht ze in 2010 dit stuk land van 12 hectare groot. Terwijl ze er elk hun eigen huizen op lieten bouwen, bleek de buurman zijn terrein te hebben verhuurd aan een schaliegasbedrijf. Inmiddels zijn er vijf schaliegasputten aangelegd bij haar buurman, zo’n 160 meter van haar woning.

„Ik voel de trillingen in m’n borst. Onze vaat rammelt, onze schilderijen schudden aan de muren. Soms word ik wagenziek als ik door mijn huis loop.”

**Even Clark (l.) en Heather Hulton VanTassel** varen op de Ohio nabij het complex van Shell om onderzoek te doen naar vervuiling van de rivier.

Problematischer dan de trillingen vindt ze het affakkelen van overbodige gassen bij haar buurman. „De vlammen kunnen bijna 10 meter hoog de lucht in schieten. Het ziet eruit als een vlammenwerper.”

’s Nachts ligt ze wakker, bezorgd over de gezondheidseffecten. „Onze kinderen hebben bloedneuzen die ze eerder nooit hadden. We hebben heel veel hoofdpijn, zijn vaak misselijk.”

Het ethaan dat wordt opgepompt naast de tuin van Stonemark, gaat naar Shell. De oliereus maakt gebruik van de schaliegasboom die er sinds twee decennia is. Ethaan is daarvan een bijproduct en dat wordt naar de fabriek boven Pittsburgh getransporteerd met een pijpleiding. Shell moest 670.000 dollar boete betalen voor milieuovertredingen rond de pijpleiding waarmee het bedrijf dat doet en het niet op de hoogte brengen van de toezichthouder. In het heuvelachtige zuidwesten van Pennsylvania is schaliegas overdadig onder de grond aanwezig en dat maakt de fabriek Shell een dankbare bestemming voor ethaan.

Treinwagons vol plastic korrels

„Wat een prachtige dag”, zegt Evan Clark. „Met deze mooie herfstkleuren. En het water zo kalm.” Hij duwt zijn boot met zijn bruine laars van een kleine pier af.

Eens per maand gaat Clark hier vanaf Vanport op inspectie. Vandaag heeft hij Heather Hulton VanTassel meegenomen, die promoveerde op ecologisch onderzoek. Samen doen ze voor de non-profitorganisatie Three Rivers Waterkeeper onderzoek naar de vervuiling in de Ohio.

„Plastic blijft mij bezighouden”, zegt Clark. „Zeventien jaar geleden haalde ik al met vrijwilligers plastic afval uit de rivier. Nu kijk ik nog steeds naar plastic, maar dan naar de productie van plastic in onze regio.”

Zijn boot glijdt de Ohio over, langs de kade, in de richting van Shell. „Je kan hier al de grijze toppen van de treinwagons zien”, zegt hij op ruim een kilometer afstand van de fabriek. „Die laden ze vol met plastic korrels, iets kleiner dan een graankorrel. Die brengen ze naar andere fabrieken, waar ze er plastic spullen van maken.”

Rokende schoorsteenpijpen steken uit boven de bomen in herfsttinten.

Afvalwater van de Shell-fabriek dat in de rivier de Ohio wordt geloosd. De lucht ruikt er naar terpentine.

Foto’s: Quinn Glabicki

Minutenlang stuurt Clark de boot langs het Shell-terrein. Dit stuk land heeft een „geschiedenis”, vertelt Hulton VanTassel. „Er heeft lange tijd een loodbedrijf gezeten. Daarna een zinkbedrijf. Dat sloot rond 2015.” Shell koos het stuk land voor de fabriek en kreeg een belastingvoordeel van 1,6 miljard dollar van de staat Pennsylvania. Shell gaf weliswaar naar eigen zeggen 80 miljoen dollar uit om het terrein op te schonen, maar de experts zijn niet overtuigd.

„De bodem is nog zwaar vervuild”, zegt Hulton VanTassel. „Waarschijnlijk is het gekocht voor een fractie van wat een ander, schoon stuk land langs de Ohio zou kosten. We zouden gezien het proces van plasticproductie geen aluminium moeten terugvinden in het water dat van het Shell-terrein komt, of zink, of lood, maar dat hebben we wel gedaan.”

Langs de fabriek – overdag niet witverlicht, maar verschillende tinten grijs – vaart Clark naar een van de plekken waar Shell z’n afvalwater loodst op de rivier. Uit een grote buis komt dampend water, dat als een kleine waterval over de rotsen neerklettert, de rivier in. De lucht ruikt er naar terpentine. Vlakbij is een meneer in een kleine bruine boot aan het vissen. Hij zwaait beleefd.

Het **fabrieksterrein van Shell in Monaca**, Pennsylvania wordt ’s nachts door duizenden lampen wit verlicht.

Toezichthouder Department of Environmental Protection stelde acht keer overtredingen vast van de milieuvergunning van Shell wat betreft het afvalwater van de fabriek, zoals te hoge concentraties tolueen en de weekmaker dibutylftalaat.

Clark loopt naar de punt van zijn boot en buigt voorover. Uit het water pakt hij een dikke tak die vastzit vlak bij de uitstroom van het afvalwater van Shell. Hij plukt er een kleine, doorzichtige korrel vanaf, die hij tussen zijn vingers omhooghoudt. Een plastic korrel, precies zoals het eindproduct van deze fabriek. „Ik kan niet garanderen dat deze van Shell komt, want een andere plasticfabriek in de buurt lekt veel plastic korrels in de rivier. Ik heb wel honderden korrels gevonden vlak bij waar het afvalwater geloosd wordt van Shell, in allerlei formaten. Deze regio heeft een groot plasticprobleem.”

Ondanks het plastic in het water, milieuzorgen en de overlast, is niet iedereen negatief over de fabriek. In West-Pennsylvania sloten veel staalfabrieken, ooit de motor van de economie. Shell beloofde met z’n plasticindustrie de regio „een nieuwe rol” te geven. De mensen uit de dorpen in Beaver County reageerden dan ook niet meteen afwijzend op een nieuw, groot, industrieel complex in hun midden.

Aan de bouw van de fabriek werkten 9.500 duizend mensen, maar die vertrokken weer. Uiteindelijk bleven er 600 de machines aansturen; veel ingenieurs, vaak mensen van buiten Beaver County die in het nabijgelegen Pittsburgh gingen wonen. Uit een rapport van de lokale universiteit bleek dat de beloofde werkgelegenheid uitbleef.

„Er zijn veel verschillende standpunten over de fabriek in de gemeenschap”, zegt Hulton VanTassel. „Ik heb mensen horen zeggen dat ze niet meer in hun eigen slaapkamer kunnen slapen, omdat ze daar te veel last hebben van de herrie van de fabriek. Sommige mensen zijn erg bezorgd over hun gezondheid. Maar er zijn ook veel mensen die vinden dat alle extra industrie in de regio goede industrie is – ook al vallen de banen wel tegen.”

Weg verhuisd

Jackie Shock-Stewart besloot niet af te wachten hoe het zou zijn deze fabriek als buurman te hebben. Ze vertelt het 150 kilometer bij de fabriek vandaan, op een bruin gestoffeerde bank in Ohio. Net als twee bevriende families is ze weg verhuisd. Ze vertrok in 2022, vlak voordat de productie begon.

Met haar ranke vingers slaat ze de bladzijden om van een fotoboek dat ze nog maakte van hun oude thuis en tuin. Hun oude huis in Beaver noemt ze een „paradijs”, met een tuin op een dichtbeboste steile heuvel. In de lente plukten ze hun eigen kersen. Stenen hakten ze zelf uit een groeve en bouwden er wandelpaden mee. Ze deelden hun tuin met herten, wasberen, slangen en soms zelfs een coyote.

Toen de fabriek werd gebouwd schenen de witte lampen door de bomen heen haar tuin in. „Alsof er stadionlichten aan stonden. De hele dag en nacht.” Ze raakte bezorgd over haar gezondheid, en die van haar kinderen, die naar een basisschool gingen vlak bij de fabriek. Toen het haar man lukte een baan te vinden in Ohio, verhuisden ze.

„Ik zie ook dat plastic een handig product is, maar voor het milieu is het niet goed. Ik denk niet dat we nog meer van zulke kolossen van fabrieken nodig hebben om zoveel plastic te maken. Zouden we niet al dat geld moeten inzetten voor alternatieven voor plastic?”

Op de bruine tegelvloer speelt haar jongste dochter, haar rode haar in twee staarten, met een kleiset die ze kreeg voor haar vijfde verjaardag. Met een grote rode speelgoedmixer ‘bakt’ ze taartjes en koekjes. De set is van plastic.

Uit huis gaan is voor jonge Spanjaarden onbetaalbaar: ‘Deze wooncrisis is een tikkende tijdbom’

admin
November 20, 2024
0

Isabel Almeida (34) werkt al tien jaar voltijds als verpleegkundige op een afdeling cardiologie in Madrid. Ze draait dagelijks twee diensten, van samen negen uur, vijf dagen in de week. „Maar met mijn salaris kan ik me geen eigen woning permitteren”, zegt ze gefrustreerd. Ze woont daarom bij haar ouders in de wijk Hortaleza, buiten de ring van Madrid. Haar zusje van 29 woont om dezelfde reden ook nog thuis.

In Europa lopen veel mensen ertegenaan dat er geen betaalbare woningen te krijgen zijn. In Spanje is de onvrede hierover in oktober al aan de oppervlakte gekomen. Spanjaarden gingen meermaals de straat op om te protesteren tegen onbetaalbare hypotheken en hoge huren, vooral in en rond de grote steden. Ook dit weekend staan weer demonstraties gepland.

Van de jonge Spanjaarden (achttien tot dertig jaar) woont meer dan 80 procent niet zelfstandig. In Nederland, dat toch ook een groot woningtekort en hoge prijzen kent, woont slechts 46 procent van de jongvolwassenen nog thuis.

„Ik schaam me er soms voor”, zegt Almeida. „Maar als ik alleen zou wonen, ben ik 70 procent van mijn salaris kwijt, voor één kamer!” Als verpleegkundige verdient ze 1.800 euro netto. Een eenkamerwoning kost in Hortaleza nu 900 tot 1.300 euro per maand. In de binnenstad van Madrid, in wijken als Lavapiés, Embajadores en Malasaña, betaal je voor zo’n woonruimte zelfs 1.400 tot 2.500 euro. „Ik ben allang gestopt met zoeken naar een huis. Hoe kan ik met wat ik overhoud een normaal leven leiden?”

Hetzelfde ervaart Jorge Rodriguez (26), personal trainer in een sportschool in de wijk Delicias. Hij werkt veertig uur per week en woont noodgedwongen bij zijn vader. „Ik moest een keuze maken: mijn complete salaris uitgeven aan vaste lasten en verder geen leven hebben, of bij mijn vader intrekken en geregeld kunnen reizen, uit eten gaan en andere leuke dingen ondernemen.” Hij koos voor het laatste en spaart, afgezien van een maandelijkse bijdrage aan zijn vader, een groot deel van zijn salaris van 1.700 euro bruto. „In de hoop dat ik voor mijn dertigste genoeg spaargeld heb om een huis te kopen.”

Steeds meer Spanjaarden met een voltijdbaan in bijvoorbeeld zorg, onderwijs of financiële sector hebben moeite een (huur)woning te vinden, vooral in grote steden als Madrid, Barcelona en Bilbao. Volgens huurplatform Idealista is een kamer huren nu gemiddeld 30 procent duurder dan vorig jaar. In Nederland is de huur in diezelfde periode met gemiddeld 5,4 procent gestegen. Gevolg van die rap stijgende huur in Spanje is dat ook meer dertigplussers bij hun ouders blijven wonen of een appartement delen met huisgenoten.

Veertig procent van Spaanse huurders geeft meer dan 40 procent van hun inkomen uit aan de huur. De centrale bank van Spanje, Banco de España, waarschuwde vorige maand dat zo’n 45 procent van de hurende Spanjaarden door de armoedegrens dreigt te zakken als gevolg van de hoge woonlasten. Ook lopen ze het risico op sociale uitsluiting. Binnen Europa ligt dat gemiddeld 15 procentpunt lager.

Tikkende tijdbom

De wooncrisis in Spanje heeft verschillende oorzaken, zegt Almudena Martínez del Olmo, hoogleraar huisvesting aan de Universidad Rey Juan Carlos in Madrid. Ze droeg bij aan een recent onderzoek over de wooncrisis, een diepgeworteld probleem dat volgens haar terugvoert op de economische crisis van 2008. „Sindsdien zijn de voorwaarden om een huis te kopen strenger geworden en is er meer onzekerheid op de arbeidsmarkt. Daardoor konden steeds minder mensen een huis kopen”, legt ze uit. „Het gevolg was krapte op de huurmarkt. En die ongekende vraag naar huurwoningen heeft geleid tot een enorme prijsstijging die niet in verhouding staat tot de financiële capaciteit van de Spanjaarden.”

Waar enkele jaren geleden de wooncrisis vooral kwetsbare groepen in de samenleving raakte, zoals migranten, is dat volgens Martínez del Olmo inmiddels verschoven naar de middenklasse.

Volgens berekeningen van Banco de España komt Spanje 1,2 miljoen woningen tekort. Jaarlijks worden er zo’n 90.000 gebouwd, maar daarmee valt de vraag niet bij te benen. Net als in Nederland kampen bouwbedrijven met personeelstekort, hoge materiaalkosten en gebrek aan ruimte in de steden.

Woningzoekenden lijden ook onder de groei van het toerisme in Spanje. Terwijl Airbnb-accommodaties en andere toeristenwoningen van de reguliere huurmarkt verdwenen, groeide het aantal woningzoekenden. Dat leidde afgelopen zomer tot massale protesten tegen toerisme.

Verschillende regio’s willen nu strengere regels voor verhuur aan toeristen. Zo stelde Barcelona in juni een verbod op toeristische verhuur van appartementen in: tegen 2028 moeten alle ruim tienduizend vergunningen daarvoor zijn ingetrokken. De lokale overheid in Malaga besloot zojuist om met ingang van deze maand de verhuur van appartementen aan toeristen te verbieden, om zo de huren in bedwang te houden.

Maar volgens hoogleraar Martínez del Olmo is tegengaan van verhuur aan toeristen en migranten – die van rechtse partijen vaak de schuld krijgen van het woningtekort – slechts symboolpolitiek. „De situatie in Spanje is problematischer dan in andere Europese landen, omdat we hier geen ‘diversiteit’ in de woningmarkt hebben. Zo zijn er nauwelijks sociale huurwoningen.”

Het land telt 300.000 sociale huurappartementen: 1 procent van de woningmarkt. In Nederland is dat 34 procent. Martínez del Olmo: „Als hier niet meer sociale huurwoningen worden gebouwd en de huurprijzen niet worden gereguleerd, wordt de noodsituatie alleen maar erger. Het is een tikkende tijdbom.”

Huurstaking

De demonstraties tegen de woningnood in oktober zijn een voorbode van een groot protest deze zaterdag, waarbij de organisatie ook oproept tot een nationale huurstaking. Valeria Racu, woordvoerder van huurdersbond Sindicato de inquilinas e inquilinos de Madrid: „Als de huren de komende jaren blijven stijgen en de regering en verhuurders ons niet tegemoetkomen, stoppen we met betalen.”

Als de huren de komende jaren blijven stijgen en de regering en verhuurders ons niet tegemoetkomen, stoppen we met betalen

Valeria Racu
woordvoerder huurdersbond Madrid

Bij de huurdersbond zijn enkele duizenden Madrilenen aangesloten. Tientallen vergelijkbare organisaties in het land steunen de huurstaking, volgens Racu. Je huur niet betalen is illegaal, maar zij vindt de actie legitiem. „Na betaling van je huur hou je nog maar 200 of 300 euro van je loon over. We werken niet meer alleen voor onze werkgevers, maar ook voor de verhuurders. En dat trekken we niet meer.”

Isabel Almeida vertelt dat de woningnood ook mentaal knelt. „Bij je ouders wonen heeft z’n voordelen; er wordt voor je gekookt, je kleren worden gewassen. Maar het beperkt mij in mijn onafhankelijkheid. Ik ben 34, maar heb het gevoel dat ik de volwassenheid nog niet heb bereikt.”

Dat sentiment deelt de 26-jarige Jorge Rodriguez. Beschaamd kijkt hij naar het plafond: „Het is misschien sneu om te zeggen, maar soms voel ik me niet mans genoeg omdat ik nog bij mijn vader woon. Die had op mijn leeftijd al een eigen woning, kinderen én financiële vrijheid. Het doet iets met je ego, ook al is deze wooncrisis niet onze schuld.”

Op haar achttiende had Almeida een baantje als serveerster, naast haar studie. Ze huurde een kamer voor 450 euro. „Ik had een weekcontract van dertig uur, en 50 procent van mijn salaris ging naar de huur. Het was veel, maar ik voelde me volwassener door de verantwoordelijkheden die ik had.” Nadat de huiseigenaar de huur voor de vijfde keer had verhoogd, moest ze terug naar haar ouderlijke woning. „En daar zit ik voorlopig nog wel.”

Wetgeving

Vorig jaar paste de Spaanse regering de woningwet aan om huurders beter te beschermen. Nu mag de huur hooguit met 3 procent per jaar stijgen, waar eerder een limiet ontbrak. Verder moet de verhuurder voortaan makelaars- en bemiddelingskosten betalen, en in overbevolkte regio’s zoals Madrid mogen particuliere verhuurders nog maar vijf woningen bezitten. Voorheen waren dat er tien. Huurders uit hun huis zetten is ook duurder geworden.

Maar regels veranderen is één ding, ze handhaven een tweede. Daar schieten de Spaanse autoriteiten tekort. Handhaving van de nieuwe huurregels is een verantwoordelijkheid van regionale overheden, en die hebben daar niet veel zin in. Uit protest tegen de landelijke overheid soms, of omdat ze veel inkomsten genieten uit toerisme.

Ook de regering maakt van handhaving geen groot punt. „Het probleem is dat de overheid huisvesting ziet als een verdienmodel”, zegt hoogleraar Martínez del Olmo. De verhuur van woningen aan toeristen is immers ook profijtelijk gebleken voor de staatskas. Vorig jaar verdiende Spanje 10,8 miljard euro aan toerisme.

Isabel Almeida merkte dat betere huurbescherming een wassen neus is toen ze een jaar geleden probeerde een kamer te huren. „De verhuurder wilde drie maanden borg en ook nog eens een extra maand huur”, vertelt ze. Dat loopt al gauw op tot 5.000 euro. „Die extra maand huur dekt dan zogenaamd kosten om het huurcontract te tekenen. Weiger je te betalen, dan zijn er genoeg andere huurders die het wel willen. Het is illegaal, maar wie controleert ze?”

Een demonstrant met een kartonnen huisje met de tekst „de enige woning die ik kan betalen” bij **een woonprotest in Madrid**.

Minder baby’s

De wooncrisis heeft verstrekkende gevolgen voor zowel individu als samenleving. Vooral gezinnen met een laag of middeninkomen worden getroffen, wat de sociale en economische ongelijkheid vergroot. Wie huur of hypotheek niet meer kan betalen en geen vangnet heeft, belandt op straat. Volgens de jongste cijfers van het Spaanse Nationale Instituut voor Statistiek is de dakloosheid sinds 2012 met ruim 24 procent toegenomen.

Voor Spanje als geheel vormt de demografische ontwikkeling een groot probleem. Doordat kinderen steeds langer bij hun ouders blijven wonen, worden minder baby’s geboren. Met de huidige vergrijzing kan het land over twintig jaar de pensioenen niet meer betalen, zei premier Sánchez onlangs. Zijn regering wil daarom op korte termijn migranten zonder geldige papieren legaliseren, zodat die kunnen helpen de economie draaiende te houden.

Luister naar