Angst voor de fiscus hebben ze bij Extinction Rebellion niet. Een Tweede Kamermeerderheid wil dat de belastingdienst de klimaatbeweging aan banden legt en de activisten kort op hun fiscale vrijstellingen bij giften en donaties. Maar de duizenden donateurs die van Extinction Rebellion (XR) een rijke organisatie maken, laten zich daardoor niet afschrikken, denkt Harry Willemse: „Het worden er eerder meer. Die zien zo’n maatregel als teken van onmacht van de overheid om onze argumenten inhoudelijk te weerleggen”, zegt de penningmeester van de Stichting Vrienden van XR.
Jaarlijks draait XR zo’n miljoen euro aan omzet, voornamelijk gevoed door particuliere donateurs. Er zitten ook grote niet-particuliere vissen tussen. Oxfam Novib, bijvoorbeeld, was in 2023 goed voor 50.000 euro. Greenpeace Nederland in datzelfde jaar voor 31.000 euro. Zo kwam de klimaatbeweging in 2023 aan een totale omzet van 1,3 miljoen euro. Vorig jaar was dat iets minder – 919.000 euro – zo blijkt uit het conceptjaarverslag van de stichting. Geld dat vooral opging aan actievoeren, aan advocaatkosten voor juridische bijstand voor opgepakte demonstranten en aan promotie.
In totaal stemden 69 Tweede Kamerleden vorige maand voor een motie van JA21 om een einde te maken aan de zogeheten ANBI-status (voor een Algemeen Nut Beogende Instelling, die minstens 90 procent van de inkomsten inzet voor het algemeen belang) van XR. Er stemden 67 Kamerleden tegen. Voorstanders van de motie vinden dat XR dat algemeen belang helemaal niet dient en daarom niet mag worden vrijgesteld van erf- en schenkbelasting over ontvangen donaties. 20 tot 30 procent van die gelden zou dan gaan naar de fiscus.
En terecht, vond JA21-fractievoorzitter Joost Eerdmans, de initiatiefnemer van deze fiscale sanctie. Eerdmans vindt XR helemaal geen filantropische instelling, maar „een onwettige, maatschappij-ontwrichtende en vandalistische organisatie”.
Moskee
XR is niet de eerste ANBI-instelling waarvan een Kamermeerderheid vindt dat ze dat fiscale voordeel niet verdient. Vier jaar geleden ging het bijvoorbeeld om kerken en andere organisaties die ‘homogenezing’ aanbieden. Toenmalig staatssecretaris Hans Vijlbrief (Financiën, D66) zegde een onderzoek toe naar hoe die fiscale route af te snijden. Zonder succes overigens, tot nu toe.
Dat geldt ook voor de poging van de Belastingdienst om de ANBI-status van een moskeebestuur af te nemen. Die stuitte in 2023 op een veto van de bestuursrechter, omdat de fiscus onvoldoende kon bewijzen dat objectieve criteria waren toegepast. Mogelijk was dus sprake geweest van discriminatie bij het intrekken van die ANBI-status.
XR is een onwettige, maatschappij-ontwrichtende en vandalistische organisatie
Voormalig staatssecretaris Marnix van Rij (Financiën, CDA) waarschuwde in 2022 al voor politieke willekeur bij het wel of niet toestaan van die ANBI-constructie aan maatschappelijke organisaties met afwijkende normen of waarden. In een brief aan de Tweede Kamer somde Van Rij maar liefst „25 sets Kamervragen” op, waarin wordt gevraagd een ANBI-status op te heffen. Zo’n 45.000 organisaties van uiteenlopend pluimage hebben die status, maar – aldus Van Rij – wat ze allemaal gemeen hebben wat hun fiscale status betreft, is „dat het gaat om zaken waar de belastingdienst niet op kan ingrijpen”. Want: „Het begrip ‘algemeen nut’ is in de wet neutraal vormgegeven en wordt ook, zoals uit de jurisprudentie blijkt, neutraal getoetst.”
De Belastingdienst kan dus alleen ingrijpen als de organisatie door de rechter wordt verboden óf als leden ervan worden veroordeeld tot celstraffen van minstens vier jaar. Dat is nog nooit voorgekomen. Zolang de financiële boekhouding op orde is en daarover verantwoording wordt afgelegd, kan de fiscus niet ingrijpen. En de Tweede Kamer dus ook niet via een omweg.
Grondrechten
De brief van Van Rij aan de Kamer was een reactie op het rapport Toezicht op Algemeen Nut, waarin onderzocht werd of het nodig is om die ANBI-regelgeving aan te passen en het ‘algemeen nut’ beter te omschrijven, of de doelstelling van ANBI-instellingen te toetsen aan de Grondwet.
Dat laatste wordt in dat rapport afgewezen, want wanneer worden grondrechten geschonden en is het wel aan de politiek om dat te bepalen? „Maatschappelijke organisaties komen niet altijd op voor belangen die overeenkomen met die van het overheidsbeleid of wat op dat moment maatschappelijk geaccepteerd is”, aldus Van Rij in die brief. Als voorbeeld noemt hij de weerzin van staatssecretaris Vijlbrief tegen die ‘homogenezers’. Die moet je hun ANBI-status niet afpakken, je moet proberen met nieuwe wetgeving hun ‘genezingspraktijken’ te verbieden. Wie zich daar niet aan houdt, aldus Van Rij, loopt dan na een veroordeling het risico dat die ANBI-status wordt ingetrokken.
Wat gebeurt er als demonstraties worden gekaapt door groeperingen? Kun je ongeregeldheden dan aan XR toeschrijven?
„Ons rapport was juist bedoeld om een einde te maken aan dat telkens oplaaiende debat over het intrekken van die ANBI-status”, zegt René Bekkers, hoogleraar filantropie aan de Vrije Universiteit en co-auteur van Toezicht op Algemeen Nut. „Het is niet aan de politiek, maar aan de rechter of dat mag gebeuren. Het is omstreden als een organisatie claimt met conversietherapie homoseksualiteit ‘te genezen’. Maar is het aan de politiek om via de fiscus voor anderen te bepalen dat ze zich daar niet voor moeten lenen?”
Is het dan wel mogelijk om een ANBI-status in te trekken omdat die strijdig is met grondrechten? Bekkers: „Dat wordt ook in die motie over XR betoogd. Maar dan breng je de pluriformiteit van meningsuiting in gevaar. Of de grenzen van het demonstratierecht. En is het aan de staat om langs zo’n fiscale route te bepalen waar die grenzen liggen? Wat gebeurt er dan als demonstraties worden gekaapt door groeperingen? Kun je ongeregeldheden dan aan XR toeschrijven?”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data127698164-501fe2.jpg|https://images.nrc.nl/obvhZ0XanJD6OP5bbDrZnUbZ2mY=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data127698164-501fe2.jpg|https://images.nrc.nl/-_EUYTiZKA6t9Z4bgd-6YogaDVA=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data127698164-501fe2.jpg)
Schiphol
Bij de klimaatbeweging laten ze het politieke tumult over zich heen komen. Niemand van het bestuur van de XR-stichting heeft een strafblad en mede door die ruimschoots gefinancierde juridische ondersteuning van opgepakte demonstranten, is volgens Willemse ook nog nooit iemand veroordeeld: „Administratief en financieel staan we onder controle van het Centraal Bureau Fondsenwerving, ook daar hebben we nog nooit een onvertogen woord van gehoord. We hebben afgelopen jaar zo’n 900.000 euro binnengekregen en dat ook keurig uitgegeven en verantwoord.”
Als XR zich al zorgen maakt, dan over dat de Tweede Kamer de „heksenjacht” verlegt naar een ander front. „Komend voorjaar wordt de Wet bestuurlijk verbod ondermijnende organisaties behandeld. Dat geeft de minister voor Rechtsbescherming de bevoegdheid organisaties te ontbinden die een ernstige bedreiging vormen voor de veiligheid van burgers en het openbaar gezag, zoals criminele motorbendes. Mogelijk ontstaat dan in de Tweede Kamer de roep XR daar ook in onder te brengen, dat we als stichting de staat zouden ondermijnen. Dan hebben we weer een heel ander probleem.”
