Twee rechterlijke uitspraken over stikstof in twee maanden: provincies gaan ‘op slot’, toch krijgen bestuurders hoop

Restaurants? Oudenbosch is goed voorzien, vinden de leden van biljartvereniging De Paardenstal. Maar het dorp heeft nog maar amper cafés, ook in de nabije omgeving slinkt het aantal. De biljartvereniging, bestaande uit onder anderen Joke Jongenelen (70 jaar), Hans Langenberg (66), Lucienne Verschuren (58) en Kees Faijaars (67), zit op een regenachtige middag in het gelijknamige café De Paardenstal. Ze hebben net hun laatste potje gespeeld en praten wat na met een biertje.

Ondanks de naam is de biljartclub in een ander café begonnen, maar dat is gesloten en dus moesten de leden verkassen. Het is een lot dat veel biljarters heeft getroffen. Soms moeten ze – met biljarttafel en al – op zoek naar een andere locatie. In De Paardenstal zijn ze welkom, vier biljarttafels getuigen daarvan. Vraag is wel: voor hoelang nog?

Nederland telt steeds minder cafés, blijkt uit cijfers van de Kamer van Koophandel. Zo ook de West-Brabantse gemeente Halderberge (31.362 inwoners), waar Oudenbosch onder valt. Vorig jaar sloten hier 8 van de 22 cafés hun deuren.

De prijzen rijzen de pan uit. En dan blijven mensen liever thuis

Het is een ontwikkeling die de Brabantse regiovoorzitter Rik Hüsken van de Koninklijke Horeca Nederland op meerdere plekken ziet, vertelt hij aan de telefoon. „In de wat grotere steden komen er bedrijven bij. Maar in de kleinere gemeenten en de dorpen, daar zie je wel wat verdwijnen.” De redenen lopen uiteen: sommige horecagelegenheden kunnen geen overnamekandidaat vinden, andere ondernemers stoppen omdat de kosten te hoog werden. Ook het personeelstekort is een probleem.

Vooral de ouderwetse cafés hebben het lastig, ziet Hüsken. „Die leunen op drankomzet en serveren bijvoorbeeld geen eten voor extra inkomsten.” De regiovoorzitter vraagt zich af of het ‘bruine café’ nog wel van deze tijd is. „Tijden veranderen, de behoeften van mensen ook.” Het gebeurt volgens hem steeds minder dat mensen de hele avond in één café pilsjes drinken. En de jongere generatie is op zoek naar hippere, eigentijdse concepten. Of wil liever lunchen.

Paardenhoofden

Café De Paardenstal is een dorpscafé dat zich iets buiten het centrum van Oudenbosch bevindt, niet in een winkelstraat, maar te midden van de woonhuizen. Er is een dartbord, de bar in het zaaltje achteraf is volgehangen met hoefijzers en houten paardenhoofden. Oude, Amerikaanse muziek klinkt zachtjes uit de speakers en twee tafels worden bezet door weer andere biljarters: twee vrienden en de leden van biljartvereniging Oudenbosch.

Op de plek van café De Paardenstal is al zeker vijftig jaar een horecagelegenheid, zeggen de biljarters. Hoelang precies, dat weten ze niet. Het huidige café bestaat deze maand negentien jaar, vertelt Kees Geldof (68), samen met zijn vrouw de eigenaar. Hij was vrachtwagenchauffeur en werkt sinds hij met pensioen is in het café. Zijn vrouw gaat volgende maand met pensioen en het café komt dan ter overname te staan. Ze hebben geen personeel in dienst en Kees werkt tegenwoordig meer dan toen hij nog met de vrachtwagen reed. Acht hij een overname mogelijk? Hij valt stil en zegt daarna zachtjes dat hij het wel hoopt. „Er zijn biljarters die zeggen dat dit moet blijven bestaan.”

De laatste jaren is het aantal klanten wel afgenomen, heeft Geldof gemerkt. „Ik weet eigenlijk niet waar dat aan ligt.” De biljartverenigingen vormen in elk geval een belangrijke inkomstenbron, want die moesten toch ergens heen. „Zo hebben we dat opgepakt en dat is leuk.”

Biljarter Jongenelen heeft wel een idee over de afname van cafébezoekers. „De prijzen rijzen de pan uit. En dan blijven mensen liever thuis.” Ze snapt het ook van de andere kant, dat mensen minder zin hebben om in de horeca te werken. „Het is hard werken hoor en je moet altijd aan de slag als anderen vrij hebben.” Zelf mist ze de cafés in Oudenbosch en omgeving vooral in de zomer. „Dan ga ik fietsen en wil je eigenlijk van terras naar terras. Maar dat zijn er steeds minder. Dat mis ik.”

Elke week een pubquiz

Of een horecagelegenheid succes heeft, ligt niet alleen aan de omvang van de gemeenschap, maar ook aan de ondernemer, zegt Hüsken. Hoe actief is die? Wat organiseert hij? En worden de gasten daarbij betrokken? „Je kunt denken aan een café met een eetzaal. Of in de zomer ijs serveren en in de winter chocolademelk. Elke week een pubquiz. Dat is toch anders dan alleen wat biertjes tappen. Daar red je het niet meer mee.”

In Rotterdam durven ze rustig 4 euro voor een biertje te vragen. Als je dat hier doet, komen mensen niet meer

Verderop, in het centrum van Oudenbosch, wordt hard gewerkt op het plein rondom de Basiliek van de Heiligen Agatha en Barbara, een kopie van de Sint-Pietersbasiliek in Vaticaanstad en de grootste toeristische trekpleister van de plaats. Oudenbosch bestaat in 2025 750 jaar en gaat dat vieren, dus dan moet de publiekstrekker er weer mooi bijstaan.

Vlak bij bevindt zich De Kroon, op dezelfde locatie waar al eerdere ‘versies’ zaten (eentje werd gespeld met drie o’s). Dirk Jongmans (23 jaar) is de bedrijfsleider van de huidige bistro, die twee maanden geleden openging. Er zijn weinig gasten, er is een overleg gaande voor een carnavalsfeest en de ouders van Jongmans komen binnen om wat te drinken.

Marjolein en Cees Jongmans gaan eigenlijk nooit naar een café in Oudenbosch, vertellen ze. „Als we ergens naartoe willen, dan gaan we naar Bosschenhoofd of Breda”, zegt Marjolein.

Bosschenhoofd is een dorp verderop. Het is kleiner, maar volgens Marjolein zit daar een goed café. Ze vinden dat Oudenbosch een plek mist waar je makkelijk binnenwandelt als je zin hebt in een biertje of koffie, zegt Cees, die al zijn hele leven werkt in de horeca in Breda. „In een grote stad is dat veel makkelijker.”

Biertje

Oudenbosch is een ons-kent-ons-dorp zeggen inwoners. Sommige horecaondernemers ‘van buitenaf’ hebben het niet gehaald, omdat mensen hen niet kennen. Het is een van de redenen dat Dirk denkt dat De Kroon dit keer wel een toekomst heeft.

De vorige eigenaar had het pand vanwege tegenvallende resultaten binnen twee jaar weer te koop gezet. „De nieuwe eigenaren zijn geboren en getogen in Oudenbosch.”, zegt Dirk. „Ik heb hier zelf ook het grootste deel van mijn leven gewoond. Mensen komen voor de bekende gezichten. En wij hebben een breed netwerk.”

Maar dat de horeca het lastig heeft, dat ziet Dirk ook. Het is volgens hem extra lastig in kleinere plaatsen. „In Rotterdam durven ze rustig 4 euro voor een biertje te vragen. Als je dat hier doet, komen mensen niet meer. Dus de marges worden kleiner. Tegelijkertijd zitten we wel allemaal met dezelfde inkoopprijzen. Op den duur kunnen mensen dan hun deuren niet meer openhouden.”

Delen

Mail de redactie

Woensdagochtend piepten de berichtjes op de telefoon van de Gelders gedeputeerde Ans Mol. „Wat moeten we hiermee?” Ambtenaren op de afdeling vergunningverlening en handhaving – Mols portefeuille – zochten direct naar de consequenties van een uitspraak in een zaak die Greenpeace had aangespannen. De rechter oordeelde dat de Nederlandse staat te weinig doet om de verslechtering van kwetsbare natuurgebieden te stoppen – de zoveelste juridische tik op de vingers van de staat in het stikstofdossier. De wettelijke stikstofdoelen voor 2025 zullen niet gehaald worden, en die voor 2030 zeer waarschijnlijk ook niet.

Mol, lid van de BBB, zegt eerst dat ze wakker ligt van de uitspraak. Dan neemt ze dat terug en zegt: „Het is zo puzzelen geworden met de vergunningverlening.” Maar ze onderstreept: „We beginnen niet bij nul.” In Gelderland ís de stikstofuitstoot volgens haar al flink teruggebracht en dat is, zegt ze, te danken aan de agrarische sector: bedrijven innoveerden, ruim vierhonderd boeren in de provincie hebben interesse getoond in een landelijke opkoopregeling.

In Utrecht dacht gedeputeerde Mirjam Sterk (CDA) woensdag aan twee dingen. „Voor agrariërs en de woningbouw nemen de onzekerheid nog verder toe.” Het wordt voorlopig namelijk nóg ingewikkelder om vergunningen af te geven. Maar, zegt ze er direct bij, „het is goed dat de rijksoverheid nu écht aan de bak moet met stikstofmaatregelen”.

Europese doelen

Provincies spelen een belangrijke rol in de stikstofaanpak: zij verlenen vergunningen aan boeren om stikstof uit te mogen stoten, zij voeren de Europese doelen voor natuurherstel uit en zij proberen per natuurgebied tot een oplossing te komen.

In december kwam de Raad van State al met een andere vérstrekkende uitspraak. De hoogste bestuursrechter oordeelde dat stikstofvergunningen met terugwerkende kracht tot 2020 moeten worden heroverwogen als er sprake was van ‘intern salderen’. Dat houdt in dat bedrijven ervan uitgingen dat ze ‘stikstofruimte’ in hun vergunningen mochten benutten als ze die elders op hun bedrijf konden besparen.

Door die uitspraak moet Gelderland duizenden vergunningen opnieuw bekijken. En wat belangrijker is: ze kan ‘intern salderen’ niet gebruiken om nieuwe vergunningen af te geven. Dat zet de hele boel op slot, zegt Mol. „Ik kan bedrijven die willen innoveren om de stikstofuitstoot te verminderen, de vergunning niet geven als daarbij aanvankelijk extra stikstof wordt geproduceerd.”

Mol verwacht meer last te gaan hebben van díé uitspraak dan van het oordeel van de rechter in de door Greenpeace aangespannen zaak. Sterker: misschien dat dat vonnis kan helpen, denkt zij. „Het is nu heel duidelijk dat dit niet alleen het probleem is van het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur. Dat we niet alleen naar de agrarische sector moeten kijken voor oplossingen.”

Spreekt hier de BBB’er die de partijlijn volgt? Nee, verzekert Mol. „We hebben niet alleen met een stikstofprobleem te maken als we willen handelen naar de rechterlijke uitspraak. In Gelderland is water een even groot probleem. Het grondwaterpeil op de Veluwe is na een paar droge jaren laag en de beekdalen staan droog. Als we de natuur op orde krijgen, speelt de stikstofuitstoot een minder grote rol.”

Om alles in één aanpak te verenigen werd onder het vorige kabinet het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG) opgetuigd, met een ‘transitiefonds’ van zo’n 24 miljard euro. Maar dit kabinet zette daar een streep door.

Gebiedsgerichte aanpak

Utrecht, één van de twee provincies waar de BBB niet meebestuurt, zette de gebiedsgerichte aanpak sindsdien door. „Met agrariërs, gemeenten, waterschappen, bewoners en natuurorganisaties maken we per gebied plannen”, zegt Sterk. In sommige gebieden zijn er bijvoorbeeld al boeren verplaatst, zegt ze, dat leverde direct winst voor de natuur op.

Maar het gaat hoe dan ook niet zo hard als Utrecht zou willen, benadrukt Sterk. „Provincies hebben hard gewerkt aan de gebiedsaanpakken, maar toen kwam er een kabinet dat zei: leuk, maar wij geloven in een andere aanpak.” Om meer te kunnen doen, is er financieel en juridisch meer nodig, zegt ze. Nu heeft Utrecht zo’n 250 miljoen euro voor de gebiedsaanpak, geld dat al eerder was uitgekeerd aan de provincies. „Maar om alles uit te voeren kwamen we in een eerste schatting erop uit dat we zo’n 3,7 miljard euro nodig hebben”, schetst Sterk.

Daarnaast is er onduidelijkheid en onzekerheid over maatregelen. Het kabinet legt graag de nadruk op innovatieve technieken om de stikstofuitstoot te verminderen. Maar zolang die innovaties juridisch niet „geborgd zijn”, zegt Sterk, vergroten die de onzekerheid voor boeren. Zo ging het met bijvoorbeeld de ‘emissievrije stalvloeren’: boeren dachten een vloer te hebben aangelegd die de uitstoot van ammoniak verminderde, maar rechters concludeerden dat het te onzeker was of de uitstoot ook daadwerkelijk daalde.

De Gelderse gedeputeerde Mol was minder rouwig over het schrappen van het NPLG: „Dat was vooral tijdverspilling met heel veel overleg. We moeten gewoon aan het werk. Al zou ik er natuurlijk niet rouwig om zijn als we het geld terug konden krijgen.” Omdat geen provincie zo’n groot stikstofprobleem heeft als Gelderland, met veel grote uitstoters en met de Veluwe het grootste kwetsbare natuurgebied van Nederland, hoopt ze op méér geld van het Rijk.

Sterk hoopt ook nog op iets anders: „Den Haag moet nu écht stappen gaan zetten en tegelijkertijd de uitgestoken hand van de provincies zien. We willen allemaal hetzelfde: natuurherstel en een vitaal landelijk gebied. Maar hoe langer je wacht, hoe groter de opgave wordt.”

Vrijdag kondigde het kabinet aan „binnen twee maanden” met maatregelen te komen.

Delen

Mail de redactie

De dag voor de rechtbank uitspraak zou doen in de stikstofzaak publiceerde het ministerie van Landbouw, Voedselzekerheid, Visserij en Natuur (LVVN) een lijst met alle stikstofmaatregelen die sinds 2019 zijn genomen. Het is een flinke lijst: 29 programma’s, regels en regelingen. Een uitkoopprogramma voor piekbelasters. Een financiële regeling voor boeren die in de buurt van een natuurgebied zijn gevestigd en willen verhuizen. Strengere regels voor de industrie.

En toch besloot de rechtbank Den Haag afgelopen woensdag dat de overheid meer moet doen om de uitstoot van stikstof en de overbelasting van natuurgebieden terug te dringen. Sterker nog, de rechter had zo weinig vertrouwen in de stikstofplannen van het kabinet dat er een dwangsom is opgelegd voor als de uitspraak niet opgevolgd wordt. Dat is uitzonderlijk – normaal gesproken gaat de rechter ervan uit dat de staat zich aan een gerechtelijke uitspraak houdt.

Hoe zit het nu? Is er inderdaad al veel stikstofbeleid, of gebeurt er te weinig?

Van belang is hoeveel stikstof er landt in Natura 2000-gebieden. Sommige vormen van natuur, zoals heide en veen, verslechteren door hoge stikstofniveaus en worden overwoekerd door grassen en bomen die wel goed groeien op stikstof. Natuurgebieden verschillen daardoor in hoeveel stikstof ze aankunnen. Voor elk type natuur is een zogenoemde ‘kritische depositiewaarde’ vastgesteld, de maximale waarde stikstof die de natuur aankan. Als die lager is dan 2.400 mol (een mol is zo’n veertien gram stikstof) per hectare per jaar, is een gebied stikstofgevoelig. Als de waarde hoger is, kan de natuur verslechteren. Sommige gebieden zijn zéér stikstofgevoelig, zoals vochtige heide in laagveengebied. Dat heeft een kritische depositiewaarde van vijfhonderd mol per hectare.

Piekbelasters uitkopen

Uit cijfers van het RIVM en Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) blijkt dat opeenvolgende kabinetten er niet in zijn geslaagd om de stikstofneerslag te verminderen. Nog altijd is de belasting van kwetsbare natuurgebieden gemiddeld een kleine vijfhonderd mol hoger dan de natuur aan kan. Eind dit jaar had 40 procent van de Europees beschermde Natura 2000-gebieden geen last meer moeten hebben van een te hoge stikstofbelasting. Nederland zal blijven steken op nog geen 29 procent, blijkt uit prognoses.

„Deze uitspraak was onvermijdelijk, maar dit kabinet heeft hem wel versneld”, zegt Jan Willem Erisman, hoogleraar Milieu en Duurzaamheid (Universiteit Leiden). „Met een Nationaal Programma Landelijk Gebied, met een transitiefonds met daarin miljarden, was er kans op vooruitgang in het stikstofdossier. Maar die programma’s en fondsen zijn afgeschaft, en dat heeft geleid tot deze uitspraak.”

Beleid dat wel doorgezet werd, leverde minder op dan gehoopt. Neem de uitkoopregeling voor piekbelasters, een van de belangrijkste maatregelen op de lijst van het ministerie. Dat idee kwam in 2022 van Johan Remkes, die voorstelde de uitstoot van vijf- tot zeshonderd grootste piekbelasters tot bijna nul te reduceren door ze bijvoorbeeld uit te kopen. Het zou de stikstofbelasting gemiddeld met zo’n honderd mol per hectare verminderen – een vijfde van wat nodig is. Dat zou binnen een jaar moeten, waarschuwde Remkes. Anders zou het land nog verder op slot gaan.

Het ministerie besloot inderdaad piekbelasters uit te kopen, maar de regelingen kregen een sterk vrijwillig karakter en werden opengesteld voor de drieduizend grootste belasters, waardoor ook wat kleinere piekbelasters mochten meedoen. Twee jaar na het advies van Remkes sloot de regeling: ruim zeshonderd boeren laten zich uitkopen. Helemaal zeker is dat nog niet, want boeren kunnen zich nog terugtrekken.

De uitkoop levert een stikstofreductie van ongeveer 32 mol per hectare op, stelt het ministerie. „Met een reductie van 32 mol bescherm je de natuur natuurlijk niet”, zegt Erisman. „Terwijl die twee uitkoopregelingen gezamenlijk bijna drie miljard euro kosten, dat is best veel per mol.” Een andere uitkoopregeling, waaraan ook een kleine zeshonderd boeren meedoen, levert naar verwachting zo’n twee mol reductie per hectare op.

Andere regelingen zijn vrij beperkt in schaal. Zo maakten 36 boeren gebruik van financiële ondersteuning voor nieuwe technische oplossingen om hun uitstoot te verminderen. En 27 van een subsidie om minder intensief vee te houden rond Natura 2000-gebieden.

Wegverkeer

De rechters houden de overheid nu aan de doelen die het zelf heeft opgesteld. De ‘stikstofwet’ uit 2021 moest laten zien dat het de Nederlandse overheid ernst was om de stikstofuitstoot te reduceren. Het natuurdoel voor dit jaar is echter inmiddels zo ver uit beeld, dat de rechter bepaalde dat het onhaalbaar is geworden.

In 2030 moet volgens die wet de stikstofneerslag in de helft van de kwetsbare natuur binnen de norm vallen. Dat kan en moet – zo bepaalde de rechter – de overheid halen, op straffe dus van een dwangsom. Het kabinet moet daarvoor flink aan de bak. Volgens de meest recente prognoses van het RIVM zal in 2030 in 31,3 procent van de natuurgebieden de norm gehaald worden.

Het is niet vreemd dat direct naar landbouw wordt gekeken. In ongeveer een op de vijf beschermde natuurgebieden is alleen de uitstoot van de landbouw al genoeg om een stikstofoverschot te veroorzaken, blijkt uit cijfers van het RIVM. De sector is verantwoordelijk voor zo’n 75 procent van de binnenlandse stikstofbelasting van kwetsbare natuur. Het wegverkeer is verantwoordelijk voor zo’n 15 procent; de industrie draagt 3 procent bij, de bouw ongeveer 1 procent.

We kunnen niet meer volstaan met vrijwillige maatregelen, maar moeten normen opleggen die boeren duidelijkheid geven

Het PBL verwacht dat de stikstofuitstoot van de landbouw de komende jaren gaat dalen met zo’n 20 procent. De helft van die reductie komt door het einde van de uitzondering die Nederland had op Europese mestregels. Nederlandse boeren mochten door die ‘derogatie’ meer mest uitrijden over akkers. Dat die uitzondering afloopt, zal leiden tot minder mest op akkers en een kleinere veestapel. Mest die niet langer uitgereden mag worden, moet tegen hoge kosten afgevoerd worden en die kan niet iedere veehouder dragen. Het kabinet probeert echter in Brussel een nieuwe uitzondering op de mestregels te krijgen – de daling is daardoor onzeker.

Om het natuurdoel voor 2030 te halen, zal de stikstofuitstoot met 30 à 40 procent moeten dalen. Dat is „zeker haalbaar”, zegt Erisman. „Hoewel je nog harder moet werken, omdat de rechter óók oplegde dat de meest kwetsbare natuurgebieden prioriteit moeten krijgen. Dan kun je niet volstaan met vrijwillige maatregelen, je zal normen moeten opleggen die duidelijk maken waar de boer aan moet voldoen. Als het de boeren zelf niet lukt die normen te halen, moet de overheid ingrijpen: vergunningen intrekken, of bedrijven zelf opkopen en weghalen. Het animo in de politiek daarvoor is er niet.”

Delen

Mail de redactie