Tunesië-deal zit vol ‘juridische bochten’, zeggen experts

Onder toeziend oog van demissionair premier Mark Rutte werd in Tunis zondag een migratieakkoord gesloten tussen Tunesië en de Europese Unie. De afspraken moeten ertoe leiden dat minder migrantenboten vanuit Tunesië naar Europa komen, maar volgens critici zullen mensenrechten nog verder in het gedrang komen. Acht vragen over de ‘Tunesië-deal’.

1 Wat zijn de EU en Tunesië zondag overeengekomen?

Officieel gaat het om een ‘strategisch en alomvattend partnerschap’, dat onder meer draait om het stimuleren van de ‘groene transitie’ en bevorderen van ‘mens-tot-mens-dialoog’.

In werkelijkheid zijn het vooral de migratiepassages waardoor Europese leiders gretig waren de afspraken met Tunesië te ondertekenen. En om daarvoor flink in de buidel te tasten. Tunesië is een van de belangrijkste doorreislanden waarvandaan migranten vertrekken om Europa te bereiken.

De EU betaalt Tunesië dit jaar 105 miljoen euro voor het versterken van ‘grensbeheer’ en het tegengaan van mensensmokkel. Ook zal het land Tunesiërs die illegaal in Europa verblijven terug gaan nemen. Daarnaast moet het geld Tunesië helpen migranten uit andere landen terug te sturen naar hun herkomstland – volgens EU-ambtenaren louter op vrijwillige basis.

In Brussel wordt benadrukt dat het geld geen ‘blanco cheque’ is, maar heel concreet naar bijvoorbeeld patrouilleboten of drones gaat. Alles, zo staat in de afspraken, ‘met respect voor mensenrechten’.

2 Hoe staat het met die mensenrechten in Tunesië?

Volgens lokale waarnemers en mensenrechtenorganisaties: ronduit slecht. De Tunesische president Kais Saied voert een steeds autocratischer bewind waarin oppositiepolitici vervolgd worden. Voor migranten is de situatie in Tunesië bedreigend. Een functionerend asielsysteem ontbreekt en berichten over klopjachten en mishandeling duiken geregeld op. Dit weekend berichtte persbureau AFP over tientallen migranten die door de Tunesische autoriteiten in de woestijn waren achtergelaten.

Het is de belangrijkste kritiek op de deal van GroenLinks-Europarlementariër Tineke Strik, tevens bijzonder hoogleraar migratierecht: „Er staat helemaal niets in over het verbeteren van de humanitaire situatie voor migranten of het versterken van het asielsysteem.” Dat Europees geld de bestaande activiteiten van VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR zal versterken, zoals Brussel benadrukt, is volgens haar onvoldoende. „Ook de UNHCR is gebonden aan wat ze mag doen van Saied – en dat is heel weinig. De EU had haar onderhandelingspositie juist moeten gebruiken om garanties te krijgen over waardige opvang en een fatsoenlijke asielprocedure.”

Dat Saied nu geld krijgt om boten tegen te houden, zal het bewind volgens haar mogelijk nog repressiever maken: de president zal er veel aan willen doen migranten uit zijn land weg te houden.

3 Krijgt Tunesië alleen geld om migratie tegen te gaan?

Nee, belangrijk is ook wat de EU zondag naast het ‘migratiegeld’ toezegde: 150 miljoen euro directe begrotingssteun voor Tunesië. Over de precieze voorwaarden voor die betaling lopen de gesprekken nog, maar duidelijk is al wel dat het noodlijdende land het geld keihard nodig heeft.

Lees ook Deal met EU kan autocratische president Saied uit de brand helpen

Temeer omdat de gesprekken tussen Tunis en het Internationaal Monetair Fonds (IMF) over begrotingssteun uiterst moeizaam verlopen. President Kais Saied weigert de door het IMF geëiste hervormingen door te voeren. Of het akkoord met het IMF er nog komt wordt inmiddels betwijfeld: een hoge EU-ambtenaar suggereerde maandag dat Tunesië er wellicht voor kiest geen IMF-lening aan te nemen.

Daarmee zou de Europese begrotingssteun de enige internationale hulp zijn voor het land dat economisch steeds verder wegzakt. Het verklaart waarom Tunis graag op het Europese aanbod inging, maar roept ook vragen op over de betaling, die officieel bedoeld was om de tijd tot de IMF-deal te overbruggen. Mocht de IMF-deal alsnog rondkomen, dan is de EU bereid nog eens 900 miljoen extra aan Tunesië te lenen.

4 Gaat het aantal migranten dat naar Europa komt hiermee afnemen?

Dat is wel de bedoeling. Een EU-ambtenaar benadrukte maandagochtend dat er geen voorwaarden zijn vastgelegd over hoeveel bootjes er in Europa uit Tunesië nog mogen aankomen. „Maar we willen natuurlijk wel dat het aantal naar beneden gaat.” Critici benadrukken tegelijk: zolang de omstandigheden in Tunesië voor vluchtelingen en migranten niet verbeteren, zullen ze blijven vertrekken.

Relevant is ook wat ontbreekt in het akkoord: de afspraak dat Tunesië ook afgewezen vluchtelingen uit andere landen zal opnemen. Vooral de Italiaanse premier Giorgia Meloni ijverde hier hard voor. Op aandringen van Italië spraken EU-landen onlangs al af dat uitgeprocedeerden in de toekomst ook uitgezet kunnen gaan worden naar landen waar ze slechts doorheen zijn gereisd.

Maar Saied voelt hier helemaal niets voor en in de afspraken met de EU staat dan ook expliciet dat Tunesië niet als ‘ontvangstland’ van andere migranten dienst zal doen.

5 Lijkt dit akkoord op de Turkije- deal uit 2016?

Ja, in de zin dat die afspraken met een niet-EU-land ook bedoeld waren om het aantal migranten dat in de EU aankomt terug te dringen. En nee, omdat met de ‘Turkije-deal’ veel meer geld gemoeid was, de afspraken veel gedetailleerder waren, en er geïnvesteerd werd in de opvang van vluchtelingen.

De Turkijedeal werd in 2016 gesloten in reactie op wat de Europese ‘migratiecrisis’ ging heten en waarin honderdduizenden migranten en vluchtelingen uit vooral Syrië de EU binnenkwamen. In ruil voor miljarden aan Europese steun, nam Turkije vluchtelingen die per boot in Griekenland aankwamen terug en zorgde ze voor vluchtelingenopvang.

Een belangrijke overeenkomst is volgens migratiejurist bij NGO Refugee Support Aegean Minos Mouzourakis de „totale intransparantie en nevel rond de totstandkoming van deze afspraken”. Dat is bewust, benadrukt hij: ,,Er worden heel wat juridische bochten genomen, die de EU als rechtsorde ondermijnen. Dat kan alleen als je het zo informeel organiseert.”

Een belangrijke overeenkomst is volgens hem bovendien dat de EU zich wederom afhankelijk maakt van een autocratisch land. „We hebben de afgelopen jaren met Turkije gezien hoe kwetsbaar ons dat maakt: bij elke discussie wordt migratie als chantagemiddel gebruikt. En uiteindelijk heeft de deal het aantal migranten naar Europa niet teruggebracht.”

Voor Strik vallen vooral de verschillen met de Turkijedeal op. „Destijds werd nog afgesproken miljarden te steken in de opvang van vluchtelingen, ook om die een bestaan te laten opbouwen. Hoe weinig daarvan uiteindelijk ook terechtkwam – die balans zat er in elk geval in.” Turkije, benadrukt Strik, is bovendien onderdeel van de Raad voor Europa, waardoor zaken voor het Hof voor de Rechten van de Mens kunnen worden gebracht. Ook zijn, anders dan in de Turkijedeal, nauwelijks afspraken met Tunesië gemaakt over legale migratieroutes.

Hoe dan ook benadrukte zowel Von der Leyen als Rutte zondag dat de afspraken met Tunesië een „blauwdruk” kunnen zijn voor toekomstige deals met andere Noord-Afrikaanse landen.

6 Waarom is Rutte zo zichtbaar bij de Tunesië-deal?

Demissionair premier Mark Rutte (VVD) reisde zondag voor de tweede keer af naar Tunesië met zijn Italiaanse ambtsgenoot Giorgia Meloni en Commissievoorzitter Ursula von der Leyen. Dat Rutte, een van de meest ervaren Europese regeringsleiders, zich op de voorgrond heeft geplaatst, lijkt vooral een binnenlands-politieke reden te hebben: het afgelopen jaar beloofde hij aan de VVD-fractie in de Tweede Kamer en zijn partijcongres dat hij er alles aan zal doen om de komst van asielzoekers naar Nederland onder controle te krijgen. Een poging om gezinshereniging voor statushouders uit te stellen mislukte begin dit jaar, nadat meerdere rechtbanken en de hoogste bestuursrechter bij de Raad van State hadden geoordeeld dat de zogenoemde nareismaatregel in strijd is met Nederlands, Europees en internationaal recht.

Begin deze maand mislukten kabinetsbesprekingen over nieuwe nationale asielmaatregelen. Het kabinet struikelde na negen onderhandelingsmaanden over het recht op gezinshereniging voor oorlogsvluchtelingen. Binnenskamers werd overigens erkend dat het tegenhouden van asielzoekers op Europees niveau aangepakt dient te worden. En dus komt het Rutte niet slecht uit om als lid van ‘Team Europa’ met de Tunesiëdeal als succes te gaan zwaaien. Hij had immers beloofd de komst van asielzoekers zoveel mogelijk te beperken.

7 Gaat Nederland wat merken van de gemaakte afspraken?

Ook Nederland is er veel aan gelegen het aantal asielzoekers dat zich bij de Italiaanse autoriteiten meldt zoveel mogelijk te beperken. „Het is een van de belangrijkste routes voor vluchtelingen om naar de EU te komen”, zei Rutte zondagavond kort na zijn terugkeer uit Tunis. Veel asielzoekers reizen vanuit Italië door naar andere lidstaten, terwijl ze volgens Europese regels hun asielprocedure in Italië moeten doorlopen. De Raad van State oordeelde eerder dit jaar dat asielzoekers voorlopig niet mogen worden teruggestuurd naar Italië. Dat is omdat het Zuid-Europese land niet meer in staat is goede asielopvang te garanderen. Hoe minder asielzoekers en migranten zich straks bij de Italiaanse autoriteiten melden, hoe minder ‘secundaire bewegingen’ richting Nederland. De deal met Tunesië gaat „ook hier echt impact hebben”, verzekerde Rutte.

8 Hoe denkt de Tweede Kamer over de deal?

Partijen op het hele politieke spectrum zien de noodzaak van het sluiten van migratiedeals met landen buiten de EU. „Ons belangrijkste vertrekpunt is het doorbreken van de netwerken van de mensensmokkelaars die op gruwelijke wijze misbruik maken van migranten”, zei CDA-Kamerlid Bart van den Brink eerder in NRC. Ook vinden Kamerleden van links tot rechts het goed te verdedigen dat afgewezen Tunesiërs straks makkelijker kunnen worden teruggestuurd naar hun moederland.

Partijen als PvdA en GroenLinks zijn wel kritisch op het feit dat de EU samenwerking zoekt met een autocratische leider als Saied, die journalisten en oppositieleden steeds vaker laat opsluiten. Het baart hen ook grote zorgen dat zwarte migranten in Tunesië vaker slachtoffer worden van uitsluiting en geweld. De geweldstoename zou volgens deskundigen direct verband houden met xenofobe speeches van Saied.

Na het eerste bezoek van ‘Team Europa’ in juni stelde Rutte dat vluchtelingen veilig zijn in Tunesië. Zondag benadrukte hij dat de gemaakte afspraken „altijd in overeenstemming” zijn met alle internationale verdragen”. Hij kon de Tunesische naleving van mensenrechten niet garanderen, maar verzekerde de verzamelde pers ervan dat mensenrechten „altijd” besproken worden.