Topambtenaar Marc Kuipers volgt Pieter-Jaap Aalbersberg op als NCTV

Diplomaat Marc Kuipers wordt de volgende Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV). Hij begint op 1 januari 2026 en volgt Pieter-Jaap Aalbersberg op, die in september stopt. De ministerraad heeft vrijdag ingestemd met de voordracht van Kuipers door demissionair minister van Binnenlandse Zaken Judith Uitermark (NSC).

Als NCTV-baas fungeert Kuipers straks als ’s lands nationale veiligheidsadviseur. Het wordt onder meer zijn taak om naar het grote publiek te communiceren over dreigingen en de kans op aanslagen. De zeer publieke functie is voor Kuipers de volgende baan in een lange carrière als topambtenaar in Den Haag. Eerder werkte hij als inspecteur-generaal bij de arbeidsinspectie, plaatsvervangend directeur-generaal bij de AIVD en bij het ministerie van Justitie. Momenteel is Kuipers consul-generaal in de Japanse stad Osaka.

Kuipers spreekt in een schriftelijke verklaring over „een tijd van hybride dreiging„, waarbij samenwerking „tussen overheid, professionals en samenleving essentieel” is. Hij wil „verder werken aan een open en weerbaar Nederland”.

Vijfde man

Kuipers is de vijfde man die leiding geeft over de terrorismebestrijdingsdienst van de Nederlandse overheid, een instantie die in 2004 werd opgericht. Eerder vervulde onder meer huidig demissionair premier Dick Schoof deze functie. Schoof en huidig NCTV-baas Aalbersberg moeten binnenkort voor de rechter getuigen in de strafzaak tegen de van spionage verdachte Abderrahim El M. Hij werkte dertig jaar als topanalist bij de NCTV op het gebied van jihadisme en salafisme en zou volgens het Openbaar Ministerie staatsgeheime informatie naar Marokko hebben overgebracht.

In 2021 bracht NRC op basis van eigen onderzoek dat de NCTV zich heeft bemoeid met strafrechtelijke vervolging en toezicht in individuele zaken. Dit heeft geleid tot spanningen met het OM, dat de coördinator hier meermaals op heeft aangesproken. Zo bleef de NCTV, ook na weigering van het OM wegens onvoldoende gronden, aandringen op vervolging van de directeur van het islamitische Cornelius Haga Lyceum in Amsterdam.

Tussen het vertrek van Aalbersberg en het aantreden van Kuipers, van september tot januari, neemt Wieke Vink tijdelijk de positie van NCTV waar.

Lees ook

Het onderzoek uit 2021. De NCTV: autonome terreurbestrijder of loopjongen van de minister?

Delen

Mail de redactie

Wat is leuker dan in een bootje stappen, door de havens van Rotterdam varen, wijzen en zeggen: dat is van mij, en dat, en dat ook? Wim Pijbes, directeur van de filantropische stichting Droom en Daad ziet voor zich hoe hij binnenkort met zijn gasten langs het door hem aangekochte Rotterdamse vastgoed vaart, „net zoals Tate doet in Londen”. „Op Katendrecht hebben we Fenix, Santos, Provimi bijna. Verderop opent in oktober het Veerhuis.”

‘We’, dat is het particuliere vermogensfonds Droom en Daad, gefinancierd door de van oorsprong Rotterdamse familie Van der Vorm. Die familie – vanuit Monaco geleid door Martijn van der Vorm – is een van de rijkste van Nederland en staat aan het hoofd van de HAL Holding, een beursgenoteerd bedrijf met een beurswaarde van bijna 11,5 miljard euro in 2024. Ex-Rijksmuseumdirecteur Pijbes koopt voor Droom en Daad op grote schaal vastgoed aan en verbouwt dat tot culturele hotspots.

Zo opende half mei in Rotterdam het Fenix Kunstmuseum voor Migratie en vorige maand het Parkpaviljoen, een „ontmoetingsplaats voor rust en inspiratie”. En de stichting opent dit jaar in Rotterdam nóg drie culturele instellingen: het Veerhuis, het Tramhuis en pakhuis Santos met daarin het Nederlands Fotomuseum. De koop van de Provimi-fabriek op Katendrecht, een wijk in Rotterdam-Zuid, kan volgens Pijbes elk ogenblik zijn beslag krijgen. Daar komt een ‘Danshuis’ met jaarlijks zestigduizend beoogde bezoekers.

NRC brengt de activiteiten van Droom en Daad op het gebied van kunst en cultuur, vastgoed en politiek voor het eerst in kaart. Met het particuliere miljoenenfonds hebben Van der Vorm en Pijbes in Rotterdam als venture philantropists een intransparant monopolie verworven, met – zo zal blijken – ook nadelige maatschappelijke gevolgen.

Foto Hedayatullah Amid, Foto Walter Herfst

Vloeibaar aardgas

Wim Pijbes leidde het Rijksmuseum Amsterdam van 2008 tot 2016 door een woelige verbouwing. Enige tijd na zijn vertrek krijgt hij een telefoontje van Martijn van der Vorm: of hij koffie wil drinken. Van der Vorm zoekt een directeur voor de net opgerichte stichting Droom en Daad. Ze kennen elkaar al langer, Pijbes is sinds 2013 commissaris bij Broadview Holding, een dochterbedrijf van HAL dat is gespecialiseerd in vloeibaar aardgas en materiaaltechnologie.

In januari 2017 gaat Pijbes aan de slag. „Ik begon met een rondje langs honderd culturele instellingen”, vertelt hij half mei in zijn kantoor aan de Parkstraat in Rotterdam. „Ik hoorde de losse ideeën, noden en wensen aan en vroeg: ‘En wat zou je doen als je een miljoen kreeg?’” De antwoorden, zegt hij, waren „ontnuchterend”. „Gaten dichten. Niemand kwam met plannen voor iets groots, iets goeds.”

Dat ‘grote’ en ‘goede’ realiseert Droom en Daad sindsdien zelf. Dat kan dankzij de diepe zakken van de stichting. Hoe diep die zijn, wil Pijbes niet zeggen. „Ons vermogen komt van de Mare Foundation in Luxemburg. Daar is niets schimmigs aan.” Maar gevraagd naar documenten, zegt hij: „Dat gaat je geen bal aan.”

Luxemburg is een van de landen waar de familie Van der Vorm al decennia de in Nederland vergaarde miljoenenwinsten buiten het zicht van de Belastingdienst onderbrengt in brievenbusfirma’s – zoals de Mare Foundation. NRC ontdekte in 2023 dat een deel van de weggesluisde winsten via de Mare Foundation terugvloeit naar Droom en Daad.

De Mare Foundation heeft een Nederlandse ANBI-status, waardoor giften eraan aftrekbaar zijn van de belasting. Volgens de jaarrekeningen ontvangt Mare honderden miljoenen van „een verbonden partij”. Dat is de familie Van der Vorm. De stichting heeft maar één doel, blijkt uit de statuten in de Luxemburgse Kamer van Koophandel: het financieren van Droom en Daad en De Verre Bergen (het tweede in Rotterdam actieve vermogensfonds van Van der Vorm). Externe aanvragen worden niet in behandeling genomen. Sinds de oprichting van Droom en Daad is circa 450 miljoen euro vanuit Luxemburg overgemaakt naar de twee filantropische fondsen in Rotterdam.

Ook Droom en Daad heeft een ANBI-status, en is daarom verplicht openheid te geven over inkomsten en activiteiten. Maar omdat het een vermogensfonds is, hoeft het geen balans te publiceren. Uit het enige jaarstuk dat Droom en Daad publiceert – over 2024 – blijkt niet hoeveel de stichting precies van Mare ontvangt, hoeveel kapitaal in vastgoed zit, hoeveel wordt belegd. De naam Mare wordt nergens genoemd.

Fluitend op de fiets

De hyperactieve, 63-jarige Pijbes gaat naar eigen zeggen elke dag „fluitend op de fiets van en naar zijn werk”. Onderweg komt hij van alles tegen, ook panden in meer of minder deplorabele staat. Dan borrelen er ideeën op voor nieuwe stichtingen, talenten, ambities.

Inmiddels staan 87 culturele instellingen op de lijst van door Droom en Daad gesteunde initiatieven. Sommige, zoals kunstinstituut Melly of het International Filmfestival Rotterdam (IFFR), krijgen meerjarige financiële steun. Over de omvang daarvan wil Pijbes niets zeggen. Wel publiceert Droom en Daad op één A4’tje een algemeen bedrag aan donaties aan culturele instellingen: in 2024 was dat ruim 26 miljoen, in 2023 bijna 50 miljoen euro. Ter vergelijking: de gemeente Rotterdam geeft jaarlijks circa 92 miljoen uit aan cultuur.

Aan sommige donaties zijn voorwaarden verbonden, zoals aan een gift van 80 miljoen euro in 2024 aan Museum Boijmans Van Beuningen. Bij een bouwvertraging van een jaar geeft Droom en Daad geen 80 maar 70 miljoen – blijkt uit een brief van Martijn van der Vorm in 2024 aan het Rotterdamse college en de museumdirectie. „Tuurlijk”, zegt Pijbes desgevraagd. „Ik wil wel druk op de ketel houden.”

Veel begunstigden die NRC spreekt, vinden het fantastisch wat Droom en Daad doet. Het Nederlands Fotomuseum kreeg in 2023 38 miljoen euro. Directeur Birgit Donker (onlangs op non-actief gesteld na meldingen tegen haar) zegt in april tegen NRC: „Er is geen inhoudelijke bemoeienis [van Droom en Daad] en hun vertrouwen in onze aanpak is ongekend groot.” Rob Riemen, directeur van het eveneens begunstigde Nexus Instituut: „Droom en Daad is een van de weinige culturele fondsen die de geest van de Nederlandse Republiek overeind houdt, en zich gelukkig niet heeft laten vergiftigen door de benepen geest van bureaucratisering en politisering waar het gros van fondsen en instituties last van hebben.”

Bij cultuursubsidies vanuit overheden zijn er procedures, codes (onafhankelijk bestuur, fair pay, diversiteit & inclusie) en onafhankelijke beoordelingscommissies. Bij Droom en Daad zijn de donaties ingegeven door de smaak, het oordeel en de persoonlijke voorkeuren van Wim Pijbes. Parken, design, muziek, dans, theater, film, beeldende kunst, literatuur, tuinen en architectuur: op al deze gebieden heeft hij expertise, vertelt Pijbes. Hij werkt niet met adviseurs of commissies. Heel soms belt hij iemand voor ruggespraak.

Gedicht van Aboutaleb

Hoewel volgens de statuten van Droom en Daad alleen Rotterdamse cultuurmakers in aanmerking komen voor ondersteuning, staat er één Amsterdamse kunstenaar op de lijst van personen of instellingen die steun krijgen van Droom en Daad: Tinkebell. Zij krijgt geld voor sociaal-maatschappelijk onderzoek in Colombia. Pijbes: „Soms moet je iets geks doen.”

Ahmed Aboutaleb, van 2009 tot oktober 2024 burgemeester van Rotterdam, staat niet op de donatielijst. Toch wordt hij in 2023 op uitnodiging van Pijbes gastredacteur van een dichtbundel, namens een dochterstichting van Droom en Daad, het Veerhuis. De bundel, Zomer, bevat naast commentaren van de burgemeester ook een gedicht van hem: „Laten we een wandeling maken in het park / we hoeven niks te zeggen / de stilte is genoeg / om elkaar te verstaan” – luidt de eerste strofe.

Volgens Pijbes treedt hier geen belangenverstrengeling op. „Ik vind het helemaal prima dat de burgemeester van deze stad, die toevallig een heel goede dichter is, zo’n bundel samenstelt. Ik laat ook weleens een bewindspersoon een opening doen. Die staat dan ook in de spotlights.”

Aboutaleb spreekt door de jaren heen lovend over de activiteiten van Van der Vorm. In 2018 meldt hij de gemeenteraad „trots” te zijn op de Rotterdamse traditie van filantropie: „Stichting Droom en Daad heeft als doel de stad Rotterdam nog mooier en beter te maken.”

In 2020 ontdekt het Rotterdamse journalistieke onderzoeksplatform Vers Beton dat op het stadhuis een ‘stuurgroep filantropie’ bestaat, waarin de twee directeuren van Van der Vorms vermogensfondsen – De Verre Bergen en Droom en Daad – deals sluiten voordat de gemeenteraad er zijn zegje over kan doen. Volgens Vers Beton „koopt” Van der Vorm zo macht in het stadhuis.

Een ‘belevinarium’

Een voorbeeld van zo’n deal is de aankoop in 2020 van de Fenix II-loods, het huidige Fenix Museum. Al in 2018 maakt Pijbes de aankoop bekend in het televisieprogramma De Wereld Draait Door. Er komt iets tussen een museum en een ervaringsplek in, vertelt hij: een „belevinarium”. „De gemeenteraad moet er toch nog over stemmen?”, vraagt presentator Matthijs van Nieuwkerk. „Klopt”, zegt Pijbes, „maar het college van B en W heeft de aankoop vorige week al goedgekeurd.”

In de stuurgroep filantropie zitten hoge ambtenaren, geen gemeenteraadsleden. Raadslid Ruud van der Velden, voorheen fractievoorzitter Partij voor de Dieren en nu onafhankelijk, stelt er geregeld vragen over in de gemeenteraad: waarom bestaan er geen ‘beslisnota’s’ – nota’s met alle transacties tussen gemeente en aankopende partij – over verkopen aan Droom en Daad? Waarom ontbreekt financiële transparantie? Waarom is de zogenoemde Wet Bibob niet toegepast? Die Wet bevordering integriteitsbeoordelingen door het openbaar bestuur, aangenomen in 2003, vereist dat de herkomst van gelden bij vastgoedtransacties wordt onderzocht.

Inmiddels zijn elf, vaak reusachtige panden in bezit van Droom en Daad

Weet Aboutaleb wat de herkomst is van het geld van Van der Vorm, vraagt Van der Velden in juli 2023 in de gemeenteraad. „Nee”, antwoordt de burgemeester. „Dat weet ik niet en hoef ik ook niet te weten.”

Op herhaalde vragen van NRC aan Aboutaleb over zijn banden met Droom en Daad, komt geen antwoord. De huidige burgemeester Carola Schouten wil evenmin met NRC spreken, maar beantwoordt schriftelijk vragen via haar woordvoerder. Over haar visie op filantropie, schrijft Schouten: „De gemeente Rotterdam is blij met en dankbaar voor alle filantropische initiatieven in de stad. Dat zijn er vele, waaronder die van stichting Droom en Daad.”

De stuurgroep filantropie is nog steeds actief. Axel Dees, woordvoerder van het college van Rotterdam, schrijft dat het „gebruikelijk” is om met de directieleden van de twee vermogensfondsen „op verschillende momenten en op verschillende niveaus te spreken”. Dat gebeurt, aldus Dees, „bij alle partijen die projecten of initiatieven hebben in de stad”.

Maar voor andere partijen, zo blijkt, is het veel lastiger om toegang te krijgen tot het stadhuis.

Ratten en schimmel

„Stenen”, antwoordt Pijbes, als Harry-Jan Bus hem vraagt waar zijn interesses liggen. Bus, directeur van Theater Walhalla, vertelt het gesprek na in zijn kantoor op Katendrecht. Pijbes is net aangesteld bij Droom en Daad, en Bus leidt hem rond door de wijk. Ze kijken met name naar de Fenix II-loods, waar dan de Fenix Food Factory zit, een populaire culinaire hub.

Met het aankopen van ‘stenen’ begint Pijbes in 2018, een jaar nadat hij is aangetreden als directeur van Droom en Daad. Uit koop- en erfpachtaktes die NRC opvraagt bij het Kadaster, blijkt dat hij in ruim zeven jaar voor meer dan 40,5 miljoen euro vastgoed koopt in Rotterdam en één keer in Schiedam. Dat bedrag is exclusief de tientallen, zo niet honderden miljoenen aan renovatiekosten. Inmiddels zijn elf, vaak reusachtige panden in bezit van Droom en Daad, waaronder rijks- en gemeentelijke monumenten. Drie andere gebouwen staan op de nominatie om aangekocht te worden, de Provimi-fabriek op Katendrecht voorop.

Een deel van het vastgoed is gemeentelijk bezit, zoals de Fenix II-loods, het Parkpaviljoen en het Veerhuis. Droom en Daad betaalt voor alle drie de panden 0 euro. Ook de eeuwigdurende erfpacht koopt de stichting af. Voor het Veerhuis (430 m²) bedraagt die 1 euro, voor het Parkpaviljoen (240 m²) zeventigduizend euro, en bij de in redelijke staat verkerende Fenix II-loods (17.000 m²) 5,2 miljoen euro. De verkoopprijs van het eveneens gemeentelijke, zwaar verwaarloosde en kolossale Katoenveem in het westelijk havengebied is nog onbekend. Het pand staat al wel op de website van Droom en Daad als bezit.

De meeste van de gemeentelijke panden zijn niet in goede staat. „Bij Droom en Daad”, zegt Pijbes, „hebben we een abonnement op incourante, soms in heel slechte staat verkerende panden. Die strijd gaan we aan. Want Wim weet wat-ie wil. Als je de middelen hebt, dan kan dat. Dus ik denk: waarom niet?”

Het Veerhuis bijvoorbeeld, zit vol ratten en schimmel. Het pand – schrijft Aboutaleb in 2021 in een brief aan de gemeenteraad – staat nog net niet op „totale instorting”. Pijbes wil er een schrijvershuis vestigen, waar schrijvers en dichters in alle rust kunnen werken. Op de begane grond komt horeca. Pijbes’ initiatief „komt als geroepen”, aldus Aboutaleb in zijn brief.

De Kadernota Vastgoed van de gemeente uit 2024 schrijft voor dat gemeentelijke panden in principe openbaar verkocht moeten worden. „Ik tender niet. Nooit”, zegt Pijbes. „Ik bel en zeg: ‘noem je prijs’.” „Snelheid”, benadrukt hij, „is onze kracht.” Volgens woordvoerder Dees van de gemeente is tenderen niet verplicht „als de afdeling vastgoed, de wethouder, of het college van B en W hiervoor toestemming geeft”. En dat gebeurt steeds bij Droom en Daad. Taxatierapporten wil de gemeente niet overleggen, omdat – zo stelt een woordvoerder van wethouder Chantal Zeegers van Klimaat, Bouwen en Wonen – „de taxatie concurrentiegevoelige informatie bevat”.

Muziekles aan kinderen

Lage verkoopsommen en lage erfpachtprijzen zijn nadelig voor de gemeente – er vloeit minder overdrachtsbelasting naar de kas.

Ook van kerkgenootschappen koopt Droom en Daad panden aan voor schappelijke prijzen. De Doopsgezinde Gemeente vindt het zo sympathiek dat Droom en Daad in hun kerkgebouw muziekles wil geven aan kinderen, dat ze niet kiezen voor een marktconforme prijs. Ze verkopen de kerk plus pastorie, monumentaal orgel en toebehoren aan Droom en Daad voor 1.950.000 euro.

‘Ik tender niet. Nooit. Ik bel en ik zeg: noem je prijs. Snelheid is onze kracht’

Voor die kerk heeft Pijbes een bestemming. Maar niet voor het parochiehuis van de Oud-Katholieke Paradijskerk aan de Nieuwe Binnenweg. Op 28 december 2022 koopt hij dit pand voor 700.000 euro – ruim onder de WOZ-waarde die na de jaarwisseling op 932.000 euro ligt.

De aankoop ging snel, vertelt Pijbes. „Ik werd vlak voor Kerst gebeld door Minke Weeda, directeur van het naastgelegen poppodium Rotown. ‘Wim’, zegt ze, ‘de kerk wil het pand naast ons verkopen. Maar de projectontwikkelaar is afgehaakt. Wij zijn als de dood dat er woningen in komen. Dan is het einde oefening met onze nachtvergunning. Kun jij iets doen?’” Pijbes: „Ik ga met de kerk in gesprek en een week daarna kopen wij het pand. Niet dat we daar direct een bestemming voor hadden, behalve dan Rotown te beschermen voor mogelijke claims.”

Met zijn schijnbaar ongelimiteerde geldbronnen bouwt Droom en Daad landmarks in de stad en behoedt het panden – zoals het Veerhuis – voor totaal verval. De keerzijde is dat uitgewerkte voorstellen van anderen – gevestigde culturele instellingen of burgers – afketsen.

Een voorbeeld is de Fenix II-loods. In 2012 komt een groep Rotterdammers en cultuurmakers, verenigd onder de naam ‘Dutch Montmartre’, met een plan voor „een dynamisch museum” in de loods. Op het dak komen tweehonderd woningen – een eis van de gemeente. In 2016 ontwikkelt een consortium van ondernemers van de Fenix Food Factory een vergelijkbaar plan – ook met het verplichte aantal huurwoningen op het dak. Investeerders worden gevonden, architectenbureau MVRDV tekent voor het ontwerp. Er volgen gesprekken met de gemeente. Die reageert enthousiast, zeggen de ondernemers. In 2017 stuurt het consortium het plan naar het stadhuis.

Dan blijft het stil. Een van de ondernemers, die anoniem wil blijven: „Wij kregen uiteindelijk een telefoontje van de gemeente: ons plan was kwijtgeraakt in de postkamer.”

Glimmend uitzichtpunt

Ook Dutch Montmartre vangt bot. Daarom stuurt de groep op de openingsdag van het Fenix Museum, 15 mei dit jaar, een brief aan college, gemeenteraad, Droom en Daad en ambtenaren. „Terwijl wij [met ons voorstel] destijds geen doorgang kregen, kreeg Droom en Daad – zonder openbare aanbesteding of transparant participatieproces – wel toegang […] tot substantiële gemeentelijke samenwerking”, schrijft de groep. „Volgens welke criteria wordt bepaald wie wel of geen toegang krijgt tot publieke ruimte en erfgoed?”

Het cluster stadsontwikkeling van de gemeente stelt in een reactie dat de verkoop van de Fenix II-loods „democratisch” is gegaan. Maar stukken waaruit de afwikkeling met andere gegadigden blijkt, wil stadsontwikkeling niet overleggen.

De loods gaat in 2018 – dan nog officieus – naar Droom en Daad. De gemeentelijke eis van woningen is geschrapt. In plaats daarvan komt op het dak een glimmend uitzichtpunt: de ‘Tornado’.

Behalve woningen, stranden ook culturele initiatieven. Museum Rotterdam bijvoorbeeld, is sinds 2020 nagenoeg dakloos. In opdracht van de gemeente doen verkenners twee jaar onderzoek naar de ideale vestigingsplaats van een vernieuwd stadsmuseum. Zij wijzen in 2022 veevoederfabriek Provimi op Katendrecht als „voorkeurslocatie” aan.

Maar Provimi gaat naar Droom en Daad. Er komt een ‘Danshuis’. Het ontwerp, van hetzelfde architectenbureau als het Fenix Museum, is al klaar. Pijbes in 2023 tegen de Volkskrant: „Je hebt minstens 50 miljoen euro nodig om daar iets te kunnen neerzetten. Laat anderen maar komen met hun plannen. Wij hebben de financiering al rond.”

Designwarenhuis

Museum Rotterdam kijkt ook naar koffiepakhuis Santos als vestigingslocatie, een rijksmonument van circa negenduizend vierkante meter. Toenmalig directeur Paul van de Laar, bijzonder hoogleraar stadsgeschiedenis aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam, werkt een businesscase uit met een creatief ondernemer en een particulier investeerder. „Vanuit de gemeente kreeg ik nul samenwerking”, zegt Van de Laar. „Die liet het aan de markt. Als culturele instelling maak je dan geen enkele kans.”

De gemeente verkoopt Santos in 2021 aan de Hamburgse projectontwikkelaar Alexander Garbe voor een kleine 870.000 euro. Garbe wil er een designwarenhuis vestigen. „Ridicuul”, noemt Van de Laar de verkoopprijs: die was voor Museum Rotterdam ook een optie geweest.

Volgens een woordvoerder van stadsontwikkeling drukte de noodzakelijke investering van „vele miljoenen” de waarde van het pand. Er bestond „een renovatieopgave voor de buitenkant” en het was binnen „niet geschikt” voor het beoogd gebruik: een designwarenhuis. Tegelijk schrijft ze: „[Santos] was gezien de leeftijd (bouwjaar 1903) in relatief goede staat met een aantal aandachtspunten.”

Toch komt er geen warenhuis. Twee jaar later verkoopt Garbe Santos namelijk voor 21,6 miljoen euro door aan het Nederlands Fotomuseum: bijna 20,8 miljoen euro meer dan in 2021. Directeur Birgit Donker zet haar naam op 3 augustus 2023 onder de koopakte en tekent dezelfde dag een akte waarin ze het grondeigendom aan Droom en Daad „verkoopt” voor 21,6 miljoen. De prijs voor het grondeigendom wordt verrekend met een schenking van 38 miljoen van Droom en Daad aan het museum.

Pijbes zegt desgevraagd „niets” te weten van de lage aankoopprijs uit 2021. De akte uit 2021 heeft hij „niet” gezien. Donker stelt in verschillende media dat het museum eigenaar is van Santos. Pijbes: „Ik weet niet hoe dat juridisch heet, maar beschouw ons als bruikleengever.” Als het museum ooit vertrekt, valt het pand automatisch toe aan Droom en Daad.

Het Fotomuseum neemt – zo staat in de koopakte – het complete bouwplan van Garbe over, inclusief goudgeel gestulpt dak. De oudbouw wordt ‘opgetopt’ met drie nieuwe verdiepingen voor horeca en zestien short-stay appartementen.

Door overname van Garbe’s complete ontwerp komen ook die appartementen – luxe studio’s van maximaal 25 vierkante meter², met vergulde kranen en wc-rolhouders – onder beheer van het Fotomuseum. Het museum verhuurt niet tegen een cultureel tarief, maar wordt, via een intermediair, commercieel verhuurder. De opbrengsten vloeien, zo bevestigt Donker schriftelijk, naar het Fotomuseum: „Sinds eind vorig jaar wordt hier al gelogeerd en genereren wij extra inkomsten als huur van de short stay-exploitant.”

De appartementen zijn voor 107 tot 269 euro per nacht te boeken, via sites als Booking en Airbnb. Gasten laten recensies achter die soms niet mals zijn. Er is niemand in het pand bereikbaar in geval van calamiteiten, gasten klagen over bouwherrie en „dode dieren” op het gezamenlijke balkon.

Filantrokapitalisten

In zijn boek Winners Take All (2018) beschrijft politiek analist Anand Giridharadas hoe wereldwijd ‘filantrokapitalisten’ culturele en maatschappelijke projecten financieren, liefst in eigen initiatieven met een belastingtechnisch gunstig verdienmodel. Vastgoed en kunst onderbrengen in een stichting is zo’n verdienmodel.

In een vertrouwelijk rapport uit 2017, in handen van NRC, schrijven Pijbes en de directeur van het fonds De Verre Bergen aan de gemeente: „Rotterdam kan de eerste stad van Europa zijn die 21ste-eeuwse filantropie omarmt. En dat op een schaal die veel verder strekt dan losse gebouwen of projecten.”

Gevraagd naar wat hij bedoelt met „21ste-eeuwse filantropie”, antwoordt Pijbes: „Venture philanthropy”. In deze uit het durfkapitalisme ontstane vorm van filantropie worden goede doelen gesteund die op lange termijn rendement opleveren. Anders dan vroegere filantropen houdt de venture-filantroop altijd de regie.

Burgemeester Aboutaleb omarmde de 21ste-eeuwse filantrokapitalisten. Ook bouwwethouder Zeegers is enthousiast. In 2024 wordt bekend dat Droom en Daad ook de openbare ruimte op Katendrecht opknapt: een nieuwe fietsenstalling, de ruimte rond het toekomstige Danshuis en het park ernaast. „Het goede nieuws”, zegt Zeegers tegen het AD: „Dit alles kost de gemeente geen euro.”

In de door VVD en Leefbaar Rotterdam gedomineerde gemeenteraad overheerst blijdschap over de giften van Droom en Daad. Alleen Ruud van der Velden van de PvdD en, vanaf 2023, Theo Coşkun zijn kritisch. Coşkun is fractievoorzitter van de eveneens kleine SP. In mei 2024 vraagt hij in een raadsvergadering of cultuurwethouder Said Kasmi (D66) wel de werkelijke wethouder van Cultuur is. Of is dat Wim Pijbes?

Beeldend kunstenaar Anne Wenzel: „Voor de gemeente heeft cultuur geen urgentie, dat zie je aan hun gebrekkige visie.” Hoogleraar Van de Laar: „Gelukkig vullen de filantropische fondsen van Van der Vorm het gat op dat de gemeente bewust heeft laten ontstaan. Het bestuurlijk onvermogen van deze stad op cultureel gebied is zeer zorgwekkend.”

Op zijn werkkamer in het stadhuis werpt wethouder Kasmi de kritiek verre van zich. „Willen we als overheid alles financieren?”, zegt hij. „Nee, want dat kunnen we niet.” „Ik zie echt geen probleem in filantropen die stellen: ‘Wij willen wel iets terugdoen voor de samenleving’. Waarom moet alles met subsidie gaan in de cultuursector?”

In de raad vinden Leefbaar Rotterdam en VVD de donaties van Van der Vorm zo prachtig, dat ze afgelopen oktober zoeken naar een ‘blijvend bedankje’. Het voorstel: doop Museum Boijmans Van Beuningen om tot Museum Boijmans Van Beuningen Van der Vorm.

Kasmi belooft het voor te leggen aan Van der Vorm en Pijbes. Een half jaar later zegt hij zich dat „niet” te herinneren. „Ik weet bijna zeker dat Van der Vorm niet zit te wachten op zijn naam aan de gevel van het museum.” Burgemeester Aboutaleb, zegt hij, heeft namens het college een bedankbrief aan Van der Vorm gestuurd. Kasmi heeft zelf ook nog een „bedankappje” gestuurd.

„Het gaat de familie niet om henzelf”, benadrukt Kasmi. „‘Wat voor goeds kunnen we doen voor Rotterdam?’ vragen ze me. ‘We hebben hier namelijk heel veel geld verdiend.’”

Delen

Mail de redactie

Vanmiddag heeft gynaecoloog Gunilla Kleiverda een bespreking in Almelo, morgen in Leeuwarden, en later gaat ze naar Alkmaar. Ze is zeventig en had al zorgeloos van haar pensioen kunnen genieten, maar ze reist deze dagen langs artsen en ziekenhuizen in heel Nederland om de grootste studie ooit op te zetten naar een hormoonloze anticonceptiepil: mifepriston. Dertien ziekenhuizen kreeg ze al zover om mee te doen. Uiteindelijk zullen twaalfhonderd vrouwen deelnemen aan het onderzoek.

Het nieuwe middel, dat de werking van het zwangerschapshormoon progesteron blokkeert, biedt uitkomst voor de groeiende groep vrouwen die geen anticonceptiemiddelen met hormonen willen of kunnen gebruiken, bijvoorbeeld vanwege een verhoogd risico op trombose of erfelijke borstkanker, of vanwege de invloed op hun mentale welzijn.

„Breaking: Na 60 jaar is er ein-de-lijk een nieuwe anticonceptiepil zonder hormonen”, kopte een groot tijdschrift nadat het onderzoek dit voorjaar was aangekondigd. „Ik kan wel janken”, zegt een enthousiaste influencer op TikTok, in een van de vele viral-filmpjes over dit onderwerp. De uitgelaten respons wekt de indruk dat dit middel nog maar pas als anticonceptie op de radar van de wetenschap is gekomen, maar het tegendeel is waar, weet ook Gunilla Kleiverda.

Het geld voor het onderzoek wordt – onder meer via crowdfunding – bijeengebracht door vrouwenrechtenorganisatie Woman on Waves, waar Kleiverda voorzitter van is – in 2001 voer zij mee op de eerste tocht van de ‘abortusboot’ van Women on Waves, bedoeld om abortus toegankelijk te maken voor vrouwen in landen waar het niet is toegestaan.

„Normaal worden dit soort onderzoeken gedaan door de farmaceutische industrie, met veel geld”, zegt Kleiverda. „Maar voor deze studie wilden ze niet betalen.” Omdat er weinig aan te verdienen is, denkt ze. „Het patent op mifepriston is al heel lang verlopen.” Ze vermoedt daarnaast dat de „gevoeligheid” van het middel een rol speelt. Mifepriston wordt namelijk al jaren gebruikt voor medicamenteuze abortussen, het is (naast misoprostol) een van de twee medicijnen die samen bekend zijn als ‘de abortuspil’.

Kleiverda ontvangt NRC aan de keukentafel van haar Amsterdamse woning. Naast haar laptop liggen boeken over vrouwengezondheid, zelfbeschikking en feminisme. Bovenop een boek van Étienne-Émile Baulieu, de onlangs overleden biochemicus en endocrinoloog die mifepriston in 1980 ontdekte. Toen al werden de eerste kleinschalige onderzoeken naar het middel gedaan – waaruit bleek dat het een goed anticonceptiemiddel met weinig bijwerkingen zou kunnen zijn.

Waarom kwam u pas zo veel later tot de overtuiging dat mifepriston als anticonceptiemiddel op de markt moet komen?

„Om eerlijk te zijn sloeg ook ik lang niet aan op dat idee, ook niet na de verschijning, in 2007, van een relatief grote Chinese studie met veelbelovende resultaten. Wij kwamen deze studie pas in 2013 op het spoor, toen een wetenschappelijke stagiair van Women on Waves ons erop wees.”

Mifepriston binnen handbereik op het nachtkastje is voor mij een logische volgende stap

Eerder was de tijd er nog niet rijp voor, denkt Kleiverda. De emancipatiestrijd speelde zich lang op andere fronten af, zoals rond vergoeding van de pil vanuit de basiszorgverzekering. In 1964 werd de (hormonale) pil in Nederland onthaald als revolutionair, dat liet in de decennia erna weinig ruimte voor een gesprek over bijwerkingen en alternatieven.

Verder hadden vrouwenrechtenactivisten lang hun handen vol aan abortus. In 1984 werd uiteindelijk de abortuswet ingevoerd, waardoor vrouwen voortaan legaal hun zwangerschap konden afbreken – zij het alleen in speciale klinieken. Aanvankelijk kregen vrouwen daar zuigbehandelingen (curettages); rond de millenniumwisseling werd de medicamenteuze behandeling met mifepriston en misoprostol mogelijk. Pas sinds dit jaar is deze abortusmedicatie (‘de abortuspil’) behalve bij de achttien abortusklinieken ook bij huisartsen te verkrijgen.

Hoe verliep de omslag in uw denken over mifepriston?

„Het was een logisch gevolg van de ontwikkeling die we doormaakten bij Women on Waves. In 2001 wilden we op een boot voor de Ierse kust curettagebehandelingen geven, maar we hadden ook abortusmedicatie mee aan boord. Dat was nog maar net verkrijgbaar op de Nederlandse markt, alleen in een abortuskliniek of bij een gynaecoloog.” Abortus via medicatie was makkelijker dan met een zuigbehandeling, want je kon het middel mee naar huis geven.

„Tijdens een trip naar Portugal in 2004 kwam ik tot het inzicht dat abortus nóg toegankelijker kon worden. Twee oorlogsschepen belemmerden ons de toegang tot de nationale wateren. We waren zo boos, dat Rebecca [Gomperts, oprichter van Women on Waves, red.] op de Portugese huisvrouwen-tv heeft uitgelegd hoe je zelf thuis een abortus kunt doen met misoprostol, dat ook in sommige pijnstillers zit en in hoge dosering weeën opwekt. Dat konden ze zonder recept kopen bij de apotheek. Abortus zonder tussenkomst van artsen en zielenknijpers dus.

„Niet lang daarna richtten we Woman on Web op. Via die route konden vrouwen overal ter wereld medicatie die nodig is voor een abortus thuis laten bezorgen, na online consultatie. Mifepriston als anticonceptie, binnen handbereik op het nachtkastje, is voor mij een logische volgende stap.”

Bijna vijfentwintig jaar na die eerste boottocht leidt Kleiverda een onderzoek dat de drie zaken verenigt waar ze haar hele carrière voor heeft gestreden: zelfbeschikkingsrecht van vrouwen, goede anticonceptie én laagdrempelige abortus. Want het onderzoek naar mifepriston als hormoonloze anticonceptiepil heeft een dubbele agenda, daar is Kleiverda desgevraagd eerlijk over. „Met mifepriston kan ook de kloof tussen anticonceptie en abortus worden gedicht.” Abortus en anticonceptie liggen in elkaars verlengde, zegt Kleiverda. „Uiteindelijk gaat het allebei om zorg voor vrouwen die niet zwanger willen zijn. Daar willen zij een goed medicijn voor hebben.”

U vindt het vanuit emancipatoir oogpunt belangrijk dat dit anticonceptiemiddel voor vrouwen beschikbaar is?

„Het stempel ‘abortuspil’ suggereert dat er sprake is van een zwangerschap die wordt afgebroken. Maar vanaf wanneer ben je zwanger? Is dat direct na bevruchting, na een positieve zwangerschapstest, na het uitblijven van de eerste menstruatie, na de innestelling van de bevruchte eicel in de baarmoederwand? Die grens schuift steeds verder naar voren op. De nieuwste zwangerschapstesten kunnen een paar dagen voordat je menstruatie uitblijft al een positieve uitslag geven.

„In Nederland is er de laatste jaren onrust over het stijgende aantal abortussen, maar als we de cijfers beter bekijken, zien we een groeiende groep vrouwen die zich al meldt voor een zwangerschapsafbreking voordat de eerste menstruatie is uitgebleven. Ze zijn nog niet eens over tijd, maar ze willen niet zwanger zijn en daar een medicijn tegen krijgen. Nu noemen we dat abortus; vroeger hadden deze vrouwen nog wekenlang in onwetendheid geleefd, misschien een miskraam gehad.”

Kleiverda legt een hand op het stapeltje boeken naast zich. „Baulieu, de uitvinder van mifepriston, bedacht om die reden een veel passender term voor dit middel, hij noemde het de ‘un-pregnancypill’ en spreekt van contragestion – het tégengaan van zwangerschap, voor of na seks. Mifepriston doet precies dat. Het is werkzaam als voor- en nabehoedsmiddel en dus ook als morning-afterpil. De huidige morningafterpil, ulipristal oftewel Ella-One, een zusje van mifepriston, kun je al bij de drogist kopen. We moeten helemaal af van dat onderscheid tussen anticonceptie en abortus. Noem het: zorg voor vrouwen die niet zwanger willen zijn. Deze pil brengt dat allemaal samen.”

Aan iemand die vraagt om een borstverkleining vraag je ook niet of ze heeft nagedacht over een borstvergroting

Stel, die pil wordt een succes, dan hebben vrouwen straks wellicht grote hoeveelheden mifepriston op hun nachtkastje liggen. Dat vindt subsidieverstrekker ZonMW „gevaarlijk”, mede daarom heeft die organisatie besloten uw onderzoek niet te subsidiëren.

„De medisch-ethische toetsingscommissie vindt ons onderzoek verantwoord, maar ZonMW zei inderdaad: mifepriston is een middel dat abortus opwekt; bij herhaaldelijk voorschrijven voor anticonceptie bestaat er risico op opsparen en illegale doorverkoop voor abortus. Dat is een non-argument. Opsparen en doorverkopen kan met alle medicijnen. In 2007 schreef ik al in een opiniestuk: de vrouw beslist, abortuspil bij de drogist. Als vrouwen een zwangerschap willen afbreken, doen ze het. En als ze het niet willen, doen ze het niet.”

Wat moet er nog gebeuren voordat het middel op de markt kan komen?

„Nadat het Europees Medicijn Agentschap het middel heeft goedgekeurd – vermoedelijk over drie tot vijf jaar – zal het Zorginstituut Nederland zich moeten buigen over de vraag of het ook vergoed gaat worden als anticonceptiepil.”

Kan de politiek nog dwarsliggen?

„De politiek heeft geen poot om op te staan. Het is van groot belang dat we mifepriston als een normaal geneesmiddel zien, met verschillende toepassingen. In de Verenigde Staten is het, in hoge dosis, geregistreerd voor de behandeling van de ziekte van Cushing; in Nederland wordt het op grote schaal gebruikt en nu zelfs vergoed voor de behandeling van miskramen; het is een medicijn voor de behandeling van hormoongevoelige tumoren. En er is dus een enorme behoefte aan mifepriston als hormoonloos anticonceptiemiddel. De associatie met abortus moet worden losgelaten.”

U heeft het zelfbeschikkingsrecht van vrouwen tijdens uw werkende leven zien toenemen, maar er waait nu weer een conservatieve wind. Hoe kijkt u daarnaar?

„Nederland lijkt progressief. Toch staat abortus hier nog steeds in het wetboek van strafrecht. Artsen zijn daarom bij een verzoek om abortus wettelijk verplicht de vrouw te vragen of zij de zwangerschap niet toch wil doorzetten. En: of zij adoptie heeft overwogen, of pleegzorg. Van de zotte! Onethisch. Aan iemand die vraagt om een borstverkleining vraag je ook niet of ze heeft nagedacht over een borstvergroting?

„Ik zie een nieuwe generatie vrouwen die zich hier heel actief voor inzet.” Lachend: „De Dolle Mina’s zijn wederopgestaan. En ik kijk met verbijstering naar de ‘tradwifes’, vrouwen die zichzelf en andere vrouwen terugwensen naar het aanrecht. Er is nog veel te doen.”

Delen

Mail de redactie