Toezichthouder en banken botsen hard bij rondetafelgesprek over nieuwe antiwitwaswet

Bij elk ander onderwerp zou de setting al saai ogen. Urenlange informatiesessies waarbij Kamerleden wordt verzocht hun politieke ideeën voor zich te houden, rapporten over rechtsgeldigheid en proportionaliteit, daarna nog een rondetafelgesprek in een van de grijze commissiezaaltjes van het Tweede Kamergebouw. Toch blijkt donderdag uit alles: hier staat iets op het spel.

Want in die rapporten staat nogal wat. Er dreigt een „vergaande inbreuk op de vertrouwelijkheid van gegevens van burgers”, aldus de Raad van State. Volgens de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) hangt „ongekende massasurveillance” in de lucht. Als AP-voorzitter Aleid Wolfsen die woorden donderdag in het Kamerzaaltje herhaalt, krijgt hij Medy van der Laan, de voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Banken die naast hem zit, over zich heen.

Wat is hier aan de hand? Het draait allemaal om het Plan van aanpak witwassen, een wetsvoorstel van het kabinet dat al jarenlang in de maak is en nu eindelijk zijn weg naar het parlement heeft gevonden. Deze nieuwe antiwitwaswet, die de Tweede Kamer donderdag met experts besprak, maakt het voor banken onder meer mogelijk alle transacties boven de 100 euro in een gezamenlijke databank op te slaan en uit te wisselen.

Verdachte transacties

Dat werd tijd, zeggen de banken. Zij grijpen elk instrument aan dat hun werk makkelijker maakt. De overheid eist van hen immers dat ze er alles aan doen om witwassen tegen te gaan. Anders dreigen hoge boetes, écht hoge boetes die zelfs de banken pijn doen.

Dat heeft gewerkt. Duizenden mensen hebben de banken de afgelopen jaren al in dienst moeten nemen om verdachte transacties in kaart te brengen. In de afgelopen vier jaar is het aantal transacties dat door banken bij de Financial Intelligence Unit van de politie werd gemeld zeker verdrievoudigd, naar meer dan 1 miljoen. Gezamenlijk kost de witwasbestrijding hen zo’n 1,4 miljard per jaar.

En alsnog gaat het nog vaak mis. Zo troffen ING en ABN Amro schikkingen van honderden miljoenen met het Openbaar Ministerie omdat ze te weinig deden om het witwassen tegen te gaan. Tegen de Rabobank loopt sinds vorige maand een strafzaak die op een megaboete kan uitdraaien. Naar schatting wordt nu slechts 2 procent van het witgewassen vermogen onderschept.

Lees ook: Medy van der Laan: ‘Dit wetsvoorstel over de aanpak witwassen maakt ons werk effectiever’

Kom maar op met die gegevensdeling, zeggen de banken om die reden. Door veel meer gegevens uit te wisselen, kunnen ze sneller verdacht betalingsverkeer signaleren, zo redeneren zij. Daardoor wordt het makkelijker georganiseerde criminaliteit en terrorismefinanciering op te sporen en criminelen uit te sluiten van het betalingsverkeer. Nu kunnen criminelen shoppen tussen banken, waardoor ze uit het zicht van de compliance officer blijven. Straks niet meer.

Ook het OM en de toezichthouders zijn voorstanders van het voorstel. Om te beginnen gaat het om vijf banken die gegevens centraal willen delen: ABN Amro, ING, Rabobank, Triodos en de Volksbank. De verwachting is dat andere banken zich later bij het initiatief, Transactiemonitoring Nederland (TMNL) genaamd, zullen aansluiten. „Er zijn in het nieuwe wetsvoorstel goede waarborgen ingebouwd om de privacy te beschermen”, zei Medy van der Laan deze week in NRC.

Toch zijn de Tweede Kamer en de voornaamste adviesorganen er allerminst gerust op. De Raad van State en de Autoriteit Persoonsgegevens hebben al sinds de aankondiging van het wetsvoorstel getwijfeld aan de noodzaak van zulke grootschalige gegevensdeling: 10 miljard transacties per jaar bij 35 miljoen cliënten van de vijf aangesloten banken. Iemand die de toegang tot zijn of haar bank kwijtraakt, kan straks direct bij andere banken afgesloten worden. Als dat onterecht is, is het moeilijker om die toegang terug te krijgen.

Monitoren van kleine bedragen

De banken leken verrast door de kritiek op het monitoren van kleine bedragen. „U heeft daar al mee ingestemd want wij doen het al”, zei NVB-voorzitter Van der Laan tegenover de Kamerleden. „Zelfs voor bedragen van 1 cent. We wisselen het alleen niet uit.” In haar ogen is de databank juist een verbetering voor de privacy van burgers. Nu krijgen zij soms vragen van hun banken over transacties waarmee uiteindelijk niets mis is. Die kans zou kleiner zijn als banken meer gegevens kunnen opvragen.

De AP vindt dat een kulargument. „Je maakt mensen permanent verdacht”, zei AP-voorzitter Wolfsen dinsdag na afloop van het rondetafelgesprek. Dat donaties aan geloofsgenootschappen of medische rekeningen straks inzichtelijk worden voor veel meer partijen dan alleen je eigen bank, baart hem grote zorgen. „Het is een megagrote stap die onevenredig is met wat ze bereikt.”

Bovendien zijn er vragen over de timing. Zo zijn er recent al andere maatregelen getroffen die de transparantie in het betalingsverkeer moeten vergroten, merkte de Raad van State op in haar advies, dat al eerder uitkwam. Die maatregelen zijn amper ingevoerd, zei de Raad, laat staan dat de effecten bekend zijn. „Het is in dat licht bezien op zijn minst voorbarig om, boven op de al bestaande Europese verplichtingen, een zodanig vergaande maatregel te introduceren.”

Er is sinds 2019, toen het eerste voorstel op tafel lag, veel gewijzigd in de wet. Er zijn extra privacywaarborgen ingebouwd en de wet wordt over vier jaar geëvalueerd, in plaats van de voorgenomen vijf. Zelfs het bedrag van 100 euro is een compromis: aanvankelijk was er helemaal geen ondergrens en zou elke transactie gedeeld kunnen worden.

Voor de AP waren die aanpassingen duidelijk niet genoeg. Als het voorstel niet drastisch wordt herzien, wil de Autoriteit voorkomen dat de wet kan worden toegepast. Die macht heeft de AP.

De harde lijn leek dinsdag ook de Tweede Kamerfracties wakker te schudden. Alleen de VVD klonk nog uitgesproken positief over het voorstel. Een deel van de Kamerleden vroeg zich nog af of het zou helpen de private TMNL te vervangen door een overheidsdatabank. Maar Wolfsen ziet daar weinig in: „Dat maakt de inbreuk niet kleiner.”