Toen Charissa de Bekker zombiemieren zag, was ze verkocht

Posted on January 15, 2023 by admin

Charissa de Bekker: „Eenmaal geïnfecteerd ben je als mier ten dode opgeschreven.”

Foto Merlijn Doomernik

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Interview

Charissa de Bekker | microbioloog Charissa de Bekker geldt wereldwijd als expert op het gebied van parasitaire schimmels die het gedrag van mieren overnemen.

Gemma Venhuizen

15 januari 2023 om 15:00

Leestijd 4 minuten

‘Je eerste doel is om op de mier te landen, zodat je hem kunt infecteren.” Met een virtualrealitybril op mijn hoofd luister ik naar de aanwijzingen van microbioloog Charissa de Bekker. We zitten in haar werkkamer aan de Universiteit Utrecht, maar in mijn beleving zweef ik als schimmelspore ergens tussen boom en bosgrond in een tropisch regenwoud.

In deze VR-game, die De Bekker samen met Amerikaanse studenten ontwikkelde, belichaam je de zombiemierschimmel Ophiocordyceps camponoti-floridani. Oftewel: een parasitaire schimmelsoort die mieren binnendringt en zodoende de controle krijgt over hun gedrag en bewegingen. Een geïnfecteerde mier zondert zich af van de kolonie en klimt slaafs een boom in om zich daar op commando vast te bijten in een takje. „De death grip”, zegt De Bekker.

Uit die beet des doods komt een mier nooit meer los. Ophiocordyceps, daarentegen, floreert: uit het levenloze mierenlijf groeit een soort takje, waarop het vruchtlichaam van de schimmel groeit. Daarin rijpen nieuwe sporen, klaar om te landen op nog meer argeloze mieren.

De Bekker geldt wereldwijd als een expert op het gebied van Ophiocordyceps en zombiemieren. Jarenlang was ze verbonden aan de University of Central Florida, maar afgelopen september verhuisde ze terug naar Utrecht, om in het lab op moleculair niveau onderzoek te doen aan de schimmel-mierinteractie.

Hoe kan zo’n schimmel het brein van een mier controleren?

„Wat er precies gebeurt als een spore op de mier landt is nog een black box. Maar vermoedelijk zorgt een combinatie van druk en enzymen ervoor dat de schimmel het mierenlijf kan binnendringen. Vervolgens zorgt Ophiocordyceps ervoor dat bepaalde receptoren in het zenuwstelsel geactiveerd of juist gedeactiveerd worden. Een paar jaar geleden ontdekten we dat de schimmel waarschijnlijk zowel de neurobiologie als de geurwaarneming en de biologische klok van mieren aantast. Receptoren waar neurotransmitters als dopamine en serotonine zich aan kunnen binden worden beïnvloed, net als licht- en geurgevoelige receptoren. Nu willen we verder inzoomen op de moleculaire details, om te leren welke door de schimmel uitgescheiden stofjes dit veroorzaken.”

We kennen inmiddels tientallen Ophiocordyceps-soorten, en elk daarvan infecteert specifiek maar één mierensoort

In de werkkamer van De Bekker hangen filmposters aan de muur van Empire of the Ants en Them, sciencefictionfilms waarin gigantische gemuteerde mieren de wereld overnemen. In de vensterbank staan planten uit het geslacht Tillandsia, die in Florida in bomen groeien. „Daar bijten de mieren zich vaak in vast met hun death grip. Dus we kweken die planten om experimenten mee te doen.” De mieren zelf mogen alleen in het lab worden gehouden – dat is een no-goarea voor bezoekers.

Zou Ophiocordyceps ook mensen kunnen infecteren?

„Nee, zelfs al zou je de schimmel binnenkrijgen, dan gebeurt er niets. Sterker nog: we kennen inmiddels tientallen Ophiocordyceps-soorten, en elk daarvan infecteert specifiek maar één mierensoort. Landt een spore op een andere mier, dan heeft die mier daar geen last van. De biosecurityregels zijn er vooral zodat er geen mieren uit het lab kunnen ontsnappen. De mierensoort uit Florida waarmee wij werken, Camponotus floridanus, komt hier niet van nature voor. Je wilt voorkomen dat die zich in het wild gaat vestigen. Om die reden importeren we de mieren ook altijd zonder koningin.

„Ophiocordyceps zelf leeft in Nederland evenmin, vermoedelijk omdat er hier geen echt oud bos meer is. Ik zou heel graag eens in het Poolse Bialowieza kijken, het laatste oerbos van Europa, om te zien of we hem daar wel aantreffen.”

Lees over Bialowieza: Wie vernietigt het Poolse oerbos: de kever of het kabinet?

Kolonies doen aan sociale immuniteit, wat erop neer komt dat mieren worden doodgemaakt die zich afwijkend gedragen of anders ruiken

Je ontdekte dat de zombiemierschimmel zelf óók vijanden heeft.

„Ja, tijdens veldwerk in Florida zagen mijn studenten en ik dat uit sommige mieren wel heel vreemde vruchtlichamen groeiden, of juist helemaal geen. Sommige leken zelfs bedekt te zijn met een dun laagje sneeuw. Het bleek dat Ophiocordyceps in die gevallen zelf was geïnfecteerd door andere schimmels, zogeheten hyperparasieten.

„In het lab zagen we dat de genen van twee hyperparasitaire schimmels zodanig afweken van alles wat we al kenden op schimmelgebied dat we te maken hadden met twee geheel nieuwe geslachten. Bij één van de nieuwe soorten, Niveomyces coronatus, lijkt het of er ijspegels uit de mier groeien met een kroon van sneeuwvlokjes. Door zo’n hyperparasiet vermindert de kans dat Ophidocordyceps een vruchtlichaam ontwikkelt met 40 procent. De mier in kwestie heeft daar niets meer aan, maar haar soortgenoten wel, omdat er dan geen nieuwe sporen worden verspreid.”

Is er voor een zombiemier zelf ook nog hoop?

„Eenmaal geïnfecteerd ben je als mier ten dode opgeschreven – als je niet door de schimmel aan je eind komt, dan wel door je soortgenoten. Kolonies doen aan sociale immuniteit, wat erop neer komt dat mieren worden doodgemaakt die zich afwijkend gedragen of anders ruiken doordat ze ziek zijn, zodat ze geen soortgenoten kunnen besmetten.

„Better safe than sorry. Om die reden lijkt Ophiocordyceps geïnfecteerde mieren zodanig te programmeren dat ze zich afzonderen van de rest. Met speciale doolhofexperimenten hebben we gezien dat ze veel minder efficiënt worden in het volgen van geursporen. Zodoende kunnen ze ongehinderd hun klim de boom in voltooien, zodat de schimmelsporen zich optimaal kunnen verspreiden.”

Lange tijd hebben mensen schimmels als een onooglijk, onbelangrijk bijproduct van de natuur gezien

Hoe is jouw liefde voor de zombiemierschimmel ontstaan?

„Jaren geleden schreef ik aan mijn proefschrift over een heel ander schimmelgeslacht, Aspergillus, en toen stond op de achtergrond de documentaire Planet Earth van Sir David Attenborough aan. Toen ik een fragment over de zombiemieren zag, was ik verkocht. Sowieso zagen de geïnfecteerde, vervormde mieren eruit als prachtige, griezelige stillevens. Maar nog los van die kunstige sculpturen is het ontzettend fascinerend dat een micro-organisme zo complex te werk kan gaan en zo intens het gedrag van een ander organisme kan beïnvloeden.

„Lange tijd hebben mensen schimmels als een onooglijk, onbelangrijk bijproduct van de natuur gezien, maar eindelijk ontstaat het besef dat ze ontzettend belangrijk zijn. Tal van schimmels hebben hun nut in de farmaceutische industrie, in levensmiddelen – denk aan blauwschimmelkazen – of als biologisch pesticide. Het lijkt me niet ondenkbaar dat ook werkzame stoffen uit Ophiocordyceps in de toekomst nuttige toepassingen zullen hebben.”

De mier die je op je onderarm hebt getatoeëerd, is dat ook een zombiemier?

„Zeker. Niet de soort uit Florida, maar een sierlijke soort uit het Amazonegebied. Kijk, het vruchtlichaam groeit heel mooi op een steeltje uit het lijf.”

NIEUWS

Plastic is overal. Toch blijven oliereuzen maar produceren

admin
November 27, 2024
0

Deze week is in Zuid-Korea een VN-top over de groeiende plasticberg. Verslaggever Liza van Lonkhuyzen bezocht een nieuwe plasticfabriek van Shell in de Amerikaanse staat Pennsylvania, en zag daar de impact van de productie op milieu en gezondheid. Moet er een plasticplafond komen?

Gast:: Liza van Lonkhuyzen
Presentatie:: Egbert Kalse
Redactie:: Iddo Havinga & Tessa Colen
Montage:: Jeroen Jaspers
Foto:: Quinn Glabicki

Hoe Feyenoord in 14 minuten en 44 seconden een miraculeuze comeback maakte bij Manchester City

admin
November 27, 2024
0

Manchester City-coach Pep Guardiola zit met zijn armen over elkaar in de dug-out. Blik op het veld, tegelijkertijd druk in gesprek met assistent Juanma Lillo. Hij oogt ontspannen, met eindelijk weer zicht op een zege na vijf nederlagen op rij. City leidt in het eigen Etihad Stadium met 3-0 tegen Feyenoord in de Champions League. De 74ste minuut loopt, als de spanning ver te zoeken is. City hoeft niet meer, waar Feyenoord de indruk maakt de schade te willen beperken.

Guardiola heeft drie van zijn belangrijke spelers zes minuten eerder gewisseld – Phil Foden, Nathan Aké en Ilkay Gündogan. Ongetwijfeld om ze rust te geven met het oog op de clash tegen Liverpool FC, komende zondag op Anfield. En waarschijnlijk om het risico op het wegvallen van spelers te verminderen, dit seizoen heeft City te maken met veel blessures.

City was jarenlang de norm, met bijna perfect uitgevoerd voetbal, onder regie van Kevin De Bruyne en Bernardo Silva in combinatie met spits Erling Haaland. Vier keer op rij landskampioen, winnaar van de Champions League in 2023. Maar dit seizoen is anders. De ploeg is in fases kwetsbaar. In de Premier League heeft City al acht punten achterstand op Liverpool, gecoacht door Arne Slot. Zaterdag werd thuis nog met 4-0 verloren van Tottenham Hotspur.

Gebutst vertrouwen

De ontmoeting met Feyenoord lijkt voor City de ideale wedstrijd om het gebutste vertrouwen terug te winnen. Volgens dat scenario voltrekt City-Feyenoord zich lang, dinsdagavond in het oostelijk deel van Manchester. City combineert soepel, drukt Feyenoord ver naar achteren, doelman Timon Wellenreuther redt een paar keer knap.

Feyenoord krijgt gaandeweg wel meer controle. Het heeft langer balbezit, creëert een kansje via aanvaller Igor Paixão. Maar City blijft gevaarlijk en kort voor rust valt de goal die niet kan uitblijven: Quinten Timber raakt Haaland onhandig en de Noor benut zelf de strafschop (1-0). Na de pauze loopt City uit door een schot van Gündogan en opnieuw Haaland, via een fraaie, razendsnelle aanval. 3-0 na 53 minuten.

Manchester City-spits **Erling Haaland** (in het midden) viert zijn 3-0 met Phil Foden en Matheus Nunes.

De wedstrijd zit dan op slot. Ogenschijnlijk, want de wissels die rond de zeventigste minuut plaatsvinden zullen van groot belang zijn. En niet alleen die bij City.

Bij Feyenoord komt de talentvolle centrumverdediger Thomas Beelen voor linksback Gijs Smal, die het lastig heeft. Hancko, een van de pijlers van de ploeg, verhuist van de as naar de linkerflank. Rechtsback Bart Nieuwkoop wordt vervangen door Jordan Lotomba, die terug is na een blessure. Ook beoogde basisspits Santiago Giménez maakt zijn rentree na een hamstringkwetsuur, hij valt in voor Julián Carranza.

Deze omzettingen van coach Brian Priske zorgen ervoor dat Feyenoord – met de power van linksback Hancko en rechtsback Lotomba – meer dynamiek heeft op de flanken. En in de spits zorgt Giménez voor meer diepgang dan de vrij statische Julián Carranza.

Giménez is nog maar net in het veld, als hij meteen een bal in de diepte vraagt. Dat Feyenoord met drie goals achter staat, is niet aan Giménez af te lezen. Hij maakt een gretige indruk.

Woede en irritatie

De Mexicaan sprint in de 74ste minuut weg, als Hancko vanaf links achterin een lange bal naar voren geeft. City neemt simpel over, lijkt te controleren. Verdediger Josko Gvardiol krijgt de bal in de as. Hij wordt, en dat is cruciaal, meteen onder druk gezet door Giménez. Daardoor speelt Gvardiol een moeilijke, hoge bal terug op doelman Ederson.

Hadj Moussa, een 22-jarige talentvolle Algerijns-Franse rechtsbuiten, ziet dat het fout gaat bij City. Hij sprint meteen achter de bal aan, neemt die perfect aan, direct mee in de loop, omspeelt de uitkomende keeper Ederson en mikt vanuit een lastige, krappe hoek zonder te kijken binnen: 3-1, klokslag 74 minuten.

Feyenoord-aanvaller **Hadj Moussa** is op weg naar de 3-1.

Woede, irritatie, zorgen – het is allemaal zichtbaar bij Guardiola. Secondenlang kijkt hij naar de grond, terwijl hij zijn handen boven op zijn hoofd houdt.

Feyenoord speelt met meer durf en overtuiging, jaagt op City. Onderlinge duels worden gewonnen, waar City aarzelt, broos als het vertrouwen is. Feyenoord bouwt geduldig op, probeert met korte passes de tegenstander te lokken, zo ruimtes te creëren en de creatieve pingelaar Moussa in stelling te brengen.

In de 81ste minuut komt hij aan de bal, rechts voorin, loopt zich dan vast. Ook dat is Moussa. Maar Feyenoord blijft hoge pressie uitoefenen. Weer geeft Gvardiol een moeilijke pass, Timber en zijn kompaan Hwang In-beom duiken erop, nemen over.

Het spel wordt verplaatst naar links, naar Paixão. Die slingert de bal naar de tweede paal, waar Lotomba opduikt. Die trekt de bal terug en gaat wonderlijk via de paal en het linkerbeen van Ederson richting de borst van de inlopende Giménez: 3-2 na 81 minuten en 12 seconden.

Guardiola klapt een paar keer, lijkt zijn defensie wakker te willen schudden. Spanning – of is het angst? – is te zien in zijn ogen.

Invaller **Santiago Gimenez** nadat hij de 3-2 heeft gemaakt.

Loeren op uitbraak

Feyenoord voetbalt zonder vrees. Lotomba ontdoet zich enkele keren soepel van Haaland, een beer van een aanvaller. Er is nog even tijd voor Feyenoord, in een wedstrijd die allang als verloren beschouwd werd.

Na 88 minuten en 30 seconden begint het met de onderschepping van Hwang, als twee City-spelers elkaar in de weg lopen bij de middenlijn. Feyenoord-spelers loeren meteen op een uitbraak – waar liggen de ruimtes?

Er lijkt dan nog weinig aan de hand voor City, zoals eigenlijk de hele avond. Hwang kopt naar invaller Ramiz Zerrouki, die passt naar Moussa, die nog op eigen helft staat, zeker tien meter voor de middenlijn.

Voorin is Paixão dan aan het zwerven. De Braziliaanse linksbuiten duikt opeens diep in de rechterzone op. Daar ligt ruimte omdat Moussa zijn directe tegenstander – linksback Gvardiol – heeft weggelokt. Moussa ziet de loopactie van Paixão, geeft een splijtende bal tussen Gvardiol en Jack Grealish door.

De defensieve organisatie bij City is ontluisterend, zoveel ruimte krijgt Paixão. Noodgedwongen komt Ederson ver uit zijn doel om de aanvaller af te stoppen, meters buiten zijn strafschopgebied. Maar Paixão is hem net voor, springt iets hoger, kopt de bal vooruit, neemt hem mee, is de keeper kwijt, maar staat in een moeilijke hoek schuin rechts voor de goal.

Paixão heeft even tijd, kijkt, en doet wat je bijna niet ziet aankomen. Hij geeft een puike voorzet op de onvermoeibare, opstomende linksback Hancko. Die kopt in een leeg doel, langs de laatste overgebleven verdediger Rico Lewis. 88 minuten en 44 seconden en het staat 3-3.

Feyenoord-verdediger **Hancko** kopt kort voor tijd de 3-3 binnen.

In zijn enthousiasme valt Hancko even als hij naar het uitvak rent met 4.000 Feyenoord-fans. Het vak ernaast houden City-fans handen voor hun mond of ogen. De ontgoocheling compleet. Guardiola plukt even aan zijn neus, drinkt wat water.

Verbijstering is te zien bij Haaland – bij wie niet eigenlijk. Maar het zit zo dicht bij elkaar. Twee minuten later schiet Grealish via het been van Zerrouki nog op de paal – net niet de 4-3 dus.

Invaller De Bruyne staat druk te wijzen, met 94 minuten en 30 seconden op de klok. Dáár moet je lopen, zegt hij tegen een ploeggenoot, in een poging een opening te vinden in de Feyenoord-defensie. Maar verdediger Gernot Trauner poeiert de bal richting de tribune voor Haaland eraan kan komen.

Guardiola dirigeert zijn spelers in de laatste seconden met wilde armgebaren naar voren. En geeft dan, als na 96 minuten is afgefloten, vierde official Marcel Birsan met een zuinig lachje, waarin ongeloof verscholen zit, als eerste een hand.

Wat vindt NRC | Slachtoffers van verkrachting hoeven zich niet te schamen

admin
November 27, 2024
0

Het slachtoffer van verkrachting kreeg de afgelopen maanden niet alleen een gezicht, maar zei ook luid en duidelijk dat ze wilde dat „de schaamte van kamp wisselt”. Niet zij, Gisèle Pelicot, hoeft zich immers te verbergen. Degenen die zich moeten schamen, zijn volgens haar degenen die ervan worden verdacht dat ze haar, terwijl ze gedrogeerd en dus buiten bewustzijn was, verkrachtten. Onder wie haar ex-man Dominique, die schuld bekent en tegen wie eerder deze week twintig jaar celstraf is geëist.

Met haar optreden, in de volle openbaarheid, en vooral haar weigering het slachtofferschap op zich te nemen, heeft Pelicot het denken over seksueel geweld, over verkrachting binnen een relatie, en over consent – wederzijdse instemming bij seks – een enorme dienst bewezen. Ongeacht wat de Franse rechter zal oordelen, en niet alleen in Frankrijk, waar duizenden vrouwen de afgelopen maanden de straat op gingen om Pelicot te steunen.

Het zou daarom jammer zijn als na deze geruchtmakende rechtszaak alleen overblijft dat deze zo geruchtmakend is vanwege het grote aantal verdachten, het door Pelicots ex-man gefilmde bewijs van de vijftig mannen die op zijn uitnodiging zijn vrouw verkrachtten, en de wereldwijde aandacht.

Luister naar