Timmermans was succesvol in Brussel, maar riep ook felle weerstand op

Hij was het „niet van plan”, zei Frans Timmermans (62) vorige maand nog op de vraag van NRC of hij terug zou keren naar de nationale politiek. Sterker nog: dat die suggestie steeds voorbij kwam „verbaasde” de Eurocommissaris.

Iets meer dan een maand later is het nu toch Timmermans die naar voren stapt als premierskandidaat voor PvdA en GroenLinks. En daarover is dan weer niemand echt verbaasd.

Als prominente sociaal-democraat en boegbeeld van de Europese klimaatagenda leek Timmermans geknipt de gezamenlijke lijst te gaan aanvoeren. In toespraken hamerde de PvdA’er er de afgelopen jaren op hoe belangrijk het was echt iedereen mee te nemen in de groene transitie, de noodzaak van herverdeling en het inperken van marktwerking. Het leken soms wel openlijke sollicitatiebrieven aan GroenLinks en de PvdA. Timmermans was ook nog eens een van de meest uitgesproken voorstanders van nauwe samenwerking.

En hij is groen, zo groen dat in Brussel klimaatactivisten met hem wegliepen. Onder aanvoering van Timmermans, bijgestaan door zijn kabinetschef en oud-PvdA-leider Diederik Samsom, presenteerde de Europese Commissie de afgelopen jaren een wervelwind aan groene voorstellen. Van het uitfaseren van de brandstofauto tot hogere emissieheffingen en een CO₂-grensheffing: in minder dan vier jaar duwde Timmermans tal van voorheen ondenkbare voorstellen over de eindstreep.

Pathos en koppigheid

Het maakte hem tot de succesvolste Eurocommissaris, geroemd om de bevlogenheid waarmee hij de klimaatplannen presenteerde én uitvoerde. Maar Timmermans’ pathos en koppigheid, gecombineerd met zijn ijdelheid, riepen in Brussel ook weerstand op. Op kritiek reageert hij vaak als door een wesp gestoken, wat samenwerking met hem niet altijd makkelijk maakt.

Vanzelfsprekend was succes helemaal niet, toen Timmermans in 2019 begon als Klimaatcommissaris. De PvdA’er had net een mentale vuistslag gekregen: op het allerlaatste moment had hij tóch naast het voorzitterschap van de Europese Commissie gegrepen. Timmermans moest er maanden van bijkomen, de klimaatportefeuille was zijn tweede keuze. Een keuze waarop hij zich ook sterk moest inlezen. De jaren voorafgaand had hij als Eurocommissaris voor ‘Betere Regelgeving’ juist gewerkt aan het snoeien in wetgeving, nu moest hij in een rotvaart nieuwe, groene wetgeving uit de grond stampen.

In 2019 zette Timmermans samen met Samsom in enkele maanden de ‘Green Deal’ in elkaar, een ambitieus programma dat Europa klimaatneutraal moet maken. Vanaf het moment dat de klimaatwetten in december van dat jaar een voor een werden gepresenteerd, was van Timmermans’ wrok in het openbaar niets meer te merken. Als aanvoerder van de Green Deal kon hij bevlogen verhalen combineren met harde realpolitik en diplomatie.

Toch legde zijn persoonlijke teleurstelling een hypotheek op de verhouding met de vrouw die zijn begeerde baan wel kreeg: de Duitse Ursula von der Leyen. Hartelijk zou het tussen die twee nooit worden, ook omdat de vraag wie met de groene eer mag strijken een voortdurend gevecht bleef.

Zijn niet geringe ego zat Frans Timmermans soms in de weg. Tegelijkertijd bleven de verhoudingen altijd beschaafd en transactioneel, en profiteerde Timmermans ervan dat Von der Leyen zich ook persoonlijk aan de Green Deal verbonden had.

Dat was nodig. Zeker toen begin 2020 de coronapandemie uitbrak en de Europese economie vrijwel stilviel. De klimaatplannen dreigden in die tijd een vroege dood te sterven. Maar het tegendeel gebeurde: het ongekend grote Europese stimuleringspakket dat werd opgetuigd, kreeg een nadrukkelijk groene saus. Het was een nieuwe impuls voor de Green Deal.

Hetzelfde zou in het voorjaar van 2022 gebeuren na de Russische inval in Oekraïne. Het vrijwel wegvallen van de Russische gasstroom gaf nieuwe urgentie aan de energietransitie en voegde voor sceptische lidstaten in Oost-Europa ook een geopolitieke lading toe aan de Green Deal.

Deze meneer heeft veel schade aangericht, we hopen dat de Nederlandse kiezers hem behandelen zoals hij verdient

Matteo Salvini Italiaanse staatssecretaris voor Transport

Toch legden de oorlog en de daaropvolgende economische tegenwind ook de kiem voor het groeiende verzet tegen de plannen van Timmermans, wat recent een voorlopig hoogtepunt bereikte in de felle strijd van de christen-democratische partij tegen de natuurherstelwet. In de campagne die deze partij tegen de wet voerde, speelde Timmermans een prominente rol als wereldvreemde, drammerige klimaatbureaucraat die geen oog heeft voor de zorgen van de gewone man.

Dat Timmermans die omstreden wetgeving toch door het Europarlement wist te loodsen kan symbool staan voor hoe hij, samen met secondant Samsom, de afgelopen jaren ook het politieke spel in Brussel behendig speelde. Maar van een gunfactor moest hij het daarbij niet hebben. Had hij zich verbindender opgesteld, zeggen critici, dan had hij wellicht nog meer voor elkaar gekregen.

Een voortijdig vertrek van Timmermans, zo zei de Duitse christen-democratische Europarlementariër Peter Liese deze week tegen Politico „zou goed zijn voor de bescherming van het klimaat. Hij heeft de zaken met de natuurherstelwet ingewikkeld gemaakt door zijn provocerende manier van doen.”

Talenkennis

Tegelijkertijd overtuigde Timmermans vaak met emotioneel geladen speeches, in een Brusselse arena waar eloquentie dun gezaaid is. Geholpen door zijn talenkennis kon hij zo ook in verschillende EU-landen een publiek figuur worden. Niet altijd louter positief: in onder meer Italië en Polen werd hij de afgelopen jaren óók een groene boeman naar wie rechtse politici konden uithalen. „Deze meneer heeft veel schade aangericht, we hopen dat de Nederlandse kiezers hem behandelen zoals hij verdient”, twitterde de Italiaanse staatssecretaris voor Transport Matteo Salvini donderdag over zijn vertrek.

Met weerstand uit lidstaten had Timmermans al langer ervaring, door zijn rol als rechtsstaatverdediger in de Commissie-Juncker van 2014 tot 2019. Het bracht hem in direct conflict met Polen en Hongarije, en zijn mislukte poging om Commissievoorzitter te worden had zonder twijfel óók te maken met sabotage door deze lidstaten.

Zijn speeches maakten ook buiten Europa indruk. Toen de onderhandelingen tijdens de klimaatconferentie in Glasgow vastzaten, nam Timmermans het woord en toonde hij een foto van zijn 1-jarige kleinzoon. „In 2050 zal Kees 31 zijn. Als wij in de komende jaren falen, zal hij met andere mensen moeten vechten om water en voedsel (…) Dit is niet politiek, dit is persoonlijk.” De onderhandelingen slaagden uiteindelijk toch.

Daarmee betekent zijn voortijdige vertrek nu ook een tegenslag voor de Europese klimaatdiplomatie, en breder voor de mondiale onderhandelingen die dit najaar tijdens een cruciale klimaatconferentie in Dubai een nieuw hoogtepunt bereiken. Bij de vorige klimaatconferenties in Glasgow en Sharm-el-Sheikh speelde Timmermans een beslissende rol. De afgelopen weken was hij nog druk met voorbereidingen en vloog hij onder meer naar China en India.

In Den Haag werd al een tijdje rekening gehouden met de terugkeer van Timmermans. In zijn laatste persconferentie voor het zomerreces, vorige week, leek demissionair premier Mark Rutte al te zijn begonnen aan de verkiezingscampagne van de VVD, toen hij op een vraag over ‘de natuurherstelwet van Frans Timmermans’ zei: „Nou… van Frans Timmermans?” De wet was volgens Rutte ondertussen al zó veranderd, dat je dat niet meer zo kon zeggen. Rutte vond alle aanpassingen héél goed, hij noemde de wet nu „veel hanteerbaarder” en kondigde aan dat Nederland in Brussel zijn best zou blijven doen voor nóg meer aanpassingen.

Links is in verkiezingscampagnes vaak de gedroomde tegenstander van de VVD. In maart, bij de provinciale verkiezingen, was zo’n ‘tweestrijd’ er niet gekomen, BBB won. Nu kan dat anders lopen.

Frans Timmermans heeft het als PvdA’er in Den Haag allemaal al meegemaakt. Hij was Tweede Kamerlid, staatssecretaris van Buitenlandse Zaken in het kabinet-Balkenende IV en minister van Buitenlandse Zaken in Rutte II. Ook in Den Haag, en ook in zijn eigen partij, stond hij al bekend als iemand die lichtgeraakt kan zijn en zichzelf graag belangrijk maakt. Maar ook als een analytische denker, slim en charmant. En als iemand die indrukwekkend kan spreken, zoals in juli 2014 in de VN-Veiligheidsraad in New York nadat de MH17 was neergehaald. In zijn verhaal schetste hij hoe de laatste seconden in het vliegtuig geweest konden zijn, en haalde daarmee de pijn en het verdriet dichtbij.

Lees ook: Bij onvoorspelbare verkiezingen als deze kan stemmenkanon Timmermans een bedreiging zijn voor andere partijen

Een paar maanden later bracht hij de nabestaanden van de omgekomen passagiers in verwarring door op televisie te onthullen dat het misschien niet helemaal verzonnen was: één passagier had volgens hem „de tijd gehad” een zuurstofmasker op te doen. Het was voor iedereen nieuw. Was er dan nog méér te vertellen over de laatste momenten in het vliegtuig?

Het leek typerend voor Timmermans: hij deed zijn uitspraak na een kritische vraag van Jeroen Pauw over zijn verhaal bij de VN. Timmermans wilde bewijzen dat hij gelijk kon hebben gehad. Een dag later bood hij de nabestaanden excuus aan, hij betreurde, zei hij, wat hij in de studio tegen Pauw had gezegd.

Nooit meer aan talkshowtafel

In 2019, toen Timmermans PvdA-lijsttrekker was voor de Europese verkiezingen, zei Pauw dat Timmermans na de uitspraak over het masker nooit meer aan zijn talkshowtafel had willen verschijnen. Alsof Timmermans het toch niet helemaal als zijn eigen fout zag.

Timmermans won die Europese verkiezingen wel. De VVD had die keer Forum voor Democratie van Thierry Baudet als tegenstander gekozen, de PvdA kwam met Timmermans aan de leiding langszij.

Voor Brussel komt zijn vertrek ongelegen: in aanloop naar de klimaatconferentie en zonder dat de Green Deal al is afgerond. In juni leek Timmermans dat zelf ook nog te vinden. Na de vraag of hij al nadacht over zijn toekomst begon hij over de „de mooie nalatenschap” die hij voor ogen had. „En dat vergt al mijn concentratie en aandacht op dit moment.”