Na een week waarin Pieter Omtzigt volgens getrouwen de controle over zijn verhaal en over zichzelf verloor, heeft de NSC-leider zich afgemeld in Den Haag. Omtzigt doet, zo schreef hij op X, de komende weken „een stap terug”. Hij zal „meer op de achtergrond en even minder in de spotlight” werken.
Dat betekent dat de leider van de derde regeringspartij de presentatie van de kabinetsplannen op vrijdag, Prinsjesdag op dinsdag en de Algemene Politieke Beschouwingen de dagen erna mist. Nicolien van Vroonhoven, de nummer twee van NSC, neemt zijn plaats in.
Bronnen bevestigen dat Omtzigt al langere tijd een overwerkte indruk maakte. Hij hield zich tot in detail bezig met de onderhandelingen over de begroting van het kabinet-Schoof (PVV, VVD, NSC en BBB) voor volgend jaar.
De laatste gespreksronde, eind augustus, duurde tot midden in de nacht, en verliep in een gespannen sfeer. De intensieve bemoeienis van Omtzigt leidde bovendien tot verbazing bij de andere coalitiepartners, omdat juist Omtzigt zo had aangedrongen op een ‘extraparlementair’ kabinet, dat op grote afstand van de Kamerfracties zou staan.
Felle reacties
Vorige week ontstond grote ophef over de HJ Schoolezing, die hij in De Rode Hoed in Amsterdam uitsprak. Omtzigt legde daarin een verband tussen demografie en arbeidsmigratie. Hij deed uitspraken over het dalende geboortecijfer in Nederland en Europa, en zette dat af tegen de toename van geboortes in Afrikaanse landen. Hij zei: „Ik laat u raden wat dat betekent over twintig, dertig jaar.” In een opiniestuk in NRC schreef hij: „Uit de felle en karikaturale reacties maak ik op dat hier een taboe is doorbroken.”
Afgelopen zaterdag beschreef NRC dat er in de partijtop van NSC zorgen waren over Omtzigt. Daar leeft ook de wens om de partij te ‘ontpieteren’: door meer ruimte te geven aan ándere NSC’ers. Mensen om Omtzigt heen zagen hoe hij binnen een paar dagen meermaals de controle verloor. Ook als daar anderen bij waren. Zowel rond de HJ Schoolezing als zijn optreden bij het televisieprogramma Café Kockelmann, afgelopen vrijdagavond, gedroeg Omtzigt zich emotioneel. Zodra hij de camera’s op zich gericht had, wist hij zich in te houden. Zijn medewerkers en collega-Kamerleden maakten zich er veel zorgen over.
In 2021, toen hij nog namens het CDA in de Tweede Kamer zat, had Omtzigt ook een periode overwerkt thuis gezeten. Aanleiding was onder meer de kwestie-’functie elders’. Omtzigt gold als een volhardend, maar lastig Kamerlid en dat werd in de formatie destijds als een probleem gezien. De kwestie bracht de positie van premier Mark Rutte (VVD) aan het wankelen.
Zorgen over de gezondheid van Omtzigt leven ook nu bij de NSC-top. Dat was al zo vanaf het moment dat hij vorig jaar, in augustus en dus vlak voor de Tweede Kamerverkiezingen, zijn partij lanceerde. Mensen die met hem werkten, merken dat het partijleiderschap en alles wat daarbij hoort – de campagne, debatten in de Tweede Kamer, het leiden van de fractie, mediaoptredens – zwaar op hem drukten. En dat bleef zo.
Stoppen met de formatie
Toen NSC na de verkiezingen van 22 november aanschoof aan de formatietafel om te praten over een kabinet met daarin onder meer de radicaal-rechtse PVV, werd het Omtzigt een aantal keer te veel. Binnenskamers, zeggen ingewijden, kondigde hij meermaals aan dat hij met de formatie zou stoppen. In februari stapte hij tijdelijk uit de formatie. Het was steeds Eddy van Hijum, toen medeonderhandelaar en inmiddels vicepremier en minister van Sociale Zaken, die een beroep op hem deed om de gesprekken voort te zetten.
Zo doorliep Omtzigt de formatieperiode achter de schermen voortdurend in gevecht met zijn omgeving en zichzelf. Hij gruwde van het idee van samenwerking met de PVV en zocht hulp bij onder meer staatsrechtdeskundigen: zouden die hem kunnen helpen bij het vinden van argumenten om het níet te doen? Toen dwingende argumenten uitbleven, voelde hij zich gedwongen toch in deze coalitie te stappen. Hij voelde zich, zo zegt een direct betrokkene, „uitgehuwelijkt” aan de PVV.
Maar een eind maken aan de coalitie deed Omtzigt niet, ook als de mogelijkheid zich voordeed. Zo had hij grote bezwaren tegen de benoeming van de PVV-bewindslieden Reinette Klever en Marjolein Faber. Omtzigt wilde die voordrachten blokkeren, maar volgens ingewijden dreigde Wilders hierop met de hele formatie te stoppen. Omtzigt zette niet door.
Lees ook
Pieter Omtzigt piekert en worstelt, hoe moet zijn NSC zich verhouden tot de PVV?
Betrokkenen rond de formatie beschrijven hoe Omtzigt die voortdurende worsteling uitte: hij gedroeg zich grillig en onvoorspelbaar. Het lukte hem niet om hoofdzaken van bijzaken te onderscheiden: hij wilde zich overal mee bemoeien. Van de procenten achter de komma, tot wie de volgende premier zou worden: voor Omtzigt was het allemaal éven belangrijk. Toen Geert Wilders PvdA’er en informateur Ronald Plasterk naar voren schoof als kandidaat-premier, blokkeerde Omtzigt die voordracht. Plasterk was betrokken in een omstreden patentenkwestie en Omtzigt nam persoonlijk contact op met een octrooideskundige, vermoedelijk om te achterhalen in hoeverre Plasterk de regels had overtreden.
In februari, toen Omtzigt uit de formatie was gestapt, was de verhouding tussen hem en Plasterk al verstoord geraakt. Plasterk was toen nog informateur en volgens Omtzigt had hij belangrijke stukken achtergehouden. Op 6 februari vertrok Omtzigt naar eigen zeggen om die reden uit de formatie. Omtzigt vertelde het aan een select groepje journalisten in een Haags hotel, de partijleiders van de formerende partijen kregen het per app te horen. Het ritje naar dat hotel, zo verklapte Plasterk in de Tweede Kamer, had Omtzigt gemaakt in de dienstauto van Plasterk – zonder iets te zeggen over het doel van zijn ritje. Het leidde tot een vertrouwensbreuk, Plasterk kon niet meer door als informateur.
‘Ontpieteren’ gaat sneller
Het tijdelijk terugtreden van Pieter Omtzigt kan veel gevolgen hebben voor de dynamiek rondom de prille, en broze samenwerking tussen PVV, VVD, NSC en BBB. Ten eerste: bijna alles binnen NSC draait nog om Pieter Omtzigt, hij bepaalt in grote mate de lijn. Dat zal de komende weken noodgedwongen anders moeten worden. Het ‘ontpieteren’, waar prominente NSC’ers het over hebben, gaat daardoor sneller dan verwacht.
Aan de andere kant: de drie andere coalitiepartijen hebben moeite met Omtzigts stijl en standpunten. Na het uiterst stroeve begrotingsoverleg zei Caroline van der Plas (BBB) tegen De Telegraaf: „Het is prima als Pieter zegt: ik ben soms even emotioneel. Maar hij moet ook accepteren dat wij dan zeggen: nu is het even klaar.”
Op woensdag, nadat Omtzigt op X bekend maakt dat hij tijdelijk niet in de Tweede Kamer zal zijn, krijgt hij de ene na de andere steunbetuiging op dat medium van zijn coalitiepartners. Geert Wilders schrijft dat hij „alle begrip” heeft. „Heel veel sterkte!”
