Te bescheiden? Te negatief? Waarom kiezers overstappen naar Omtzigt? De SP krijgt veel lastige vragen deze campagne

Die ene frustrerende vraag. SP-lijsttrekker Lilian Marijnissen moet hem steeds weer beantwoorden deze campagne. Zelfs in een theaterzaaltje vol partijleden en sympathisanten, in Helmond vorige week maandagavond.

In grote witte fauteuils zitten Marijnissen en haar interviewer, tv-presentator Sander de Kramer. Op het podium achter hen staan grote rode plastic letters: ‘#STRIJD MEE’. Ze hebben net besproken hoe de SP samen met Pieter Omtzigt de Toeslagenaffaire blootlegde, als De Kramer die ene vraag stelt. „Hoe kan dat nou? Iedereen heeft het over bestaanszekerheid. Hoe kan het dat er dan zo weinig SP-stemmers zijn?”

Marijnissen zit in het defensief deze Tweede Kamerverkiezingen. Want zelfs haar eigen SP-leden snappen het niet. Het is toch hún partij die zich al jaren keert tegen de doorgeschoten marktwerking? Tegen onzeker flexwerk? Tegen overheidswantrouwen naar burgers? Al in 2017 bepleitte de SP een hoger minimumloon, toen nog vrijwel geen partij dat deed.

Nu gaan andere partijen er met hun thema’s vandoor. Het is pijnlijk voor de socialisten dat christen-democraat Pieter Omtzigt (NSC) zó populair is onder voormalige SP-stemmers.

Op haar hoogtepunt in 2006 had de SP 25 zetels, nu 9. In de peilingen zijn daar ongeveer 5 van over. Daarmee zou de SP het laagste punt kunnen bereiken sinds de jaren negentig, toen de partij nieuw in de Kamer kwam.

Sommige SP’ers zien Lilian Marijnissen te veel praten over wat er fout is aan andere partijen en willen meer positieve verhalen horen

Niet dat Marijnissen onzichtbaar is: ze geeft volop interviews. Zondag mocht ze meedoen aan het RTL-debat, dankzij afzeggingen van Omtzigt en Frans Timmermans (GL-PvdA). Marijnissen was veel aan het woord en domineerde vooral toen het over een klassiek SP-thema ging: de zorg. Maar kan dat de dalende trend keren?

Bravoure van de beginjaren

De verklaring van Marijnissen voor de lage peilingen: „Misschien zijn we te bescheiden geweest”, zegt ze in Helmond. „Dat mensen denken: als ik SP stem, weet ik niet of ze wel in het kabinet gaan zitten.”

Vandaar dat ze nu blijft benadrukken dat de SP wil meebesturen. De partij is klaar met de rol van „waakhond in de oppositie”, zegt ze in vrijwel ieder interview. Ze wil „de waakhond in de regering” worden.

Het voert terug op een dilemma dat de partij al sinds haar oprichting bezighoudt. Is de SP een felle tegenpartij? Of een realistisch alternatief voor het landsbestuur?

Sommige SP’ers vinden de partij te braaf. Zij missen de bravoure van de beginjaren. In de formatie van 1994 gaf partijleider Jan Marijnissen een rookworst aan koningin Beatrix: symbool van de politiek als eenheidsworst.

partijleider Emile Roemer als voorbeeld. In de verkiezingscampagne van 2012 was zijn boodschap, midden in een economische crisis: de VVD van Mark Rutte bezuinigt, wij investeren. Roemer steeg tot grote hoogte in de peilingen, als hét linkse alternatief voor Rutte. Maar na een uitglijder in een tv-debat zakte hij weg, en haalde de PvdA hem in.

Als Marijnissen zegt dat haar partij in het kabinet wil, maar dan wel als „waakhond”, lijkt ze niet echt te kiezen tussen deze twee strategieën. Bedoelt ze dat toekomstige SP-ministers vooral hun collega’s kritisch op de vingers zullen kijken? Nee, zegt Marijnissen desgevraagd. „De kracht van de SP is dat wij voeling hebben met de samenleving: het is geen toeval dat wij vooropliepen in het blootleggen van het Toeslagenschandaal.” SP-ministers zijn een waakhond, zegt ze, „als ze meer dan ooit beleid maken met de mensen, zodat het ook ván de mensen is”.

Verdeeldheid over asiel

Een inhoudelijk obstakel is dat SP-kiezers zo uiteenlopend denken over grote thema’s als asiel en klimaat. Sommige leden van het eerste uur zijn sterk begaan met vluchtelingen en het klimaat. Maar als ze langs de deuren gaan in wijken waar veel mogelijke SP-stemmers wonen, horen ze regelmatig dat ‘alle huizen naar de buitenlanders’ gaan.

Dat is niet verrassend, als je bekijkt wie de gemiddelde SP-stemmer is. Die heeft ten opzichte van andere kiezers een lager opleidingsniveau, oordeelt slechter over zijn gezondheid, voelt zich minder gelukkig en heeft meer moeite met rondkomen. Allemaal kenmerken die meer overeenkomen met kiezers van de PVV, dan die van GroenLinks-PvdA. Dat blijkt uit onderzoek van de politicologen Matthijs Rooduijn (Universiteit van Amsterdam) en Simon Otjes (Universiteit Leiden), die zich baseren op een enquête onder drieduizend kiezers bij de Provinciale Statenverkiezingen.

Over asielmigratie praat de SP weinig. En waar veel partijen duidelijk vóór of tegen vergaande klimaatmaatregelen zijn, ligt de positie van de SP genuanceerder.

Klimaatbeleid noemt de partij belangrijk, maar dat moet zich vooral richten op vervuilende bedrijven, niet op consumenten. De SP is tegen een vleestaks en steunde onlangs als een van de weinige linkse partijen een VVD-voorstel om voor 1,2 miljard euro een verhoging van de diesel- en benzineaccijnzen te voorkomen. Een beter milieu begint níét bij jezelf, zegt Marijnissen regelmatig. „Een beter milieu begint bij Shell.”

Mogelijk vinden kiezers het moeilijk om te bedenken wat de positie van de SP nu precies is rond deze thema’s, zegt politicoloog Matthijs Rooduijn. Maar de grootste pech voor de SP, denkt hij, is dat zoveel partijen concurreren om dezelfde proteststem: PVV, BBB én NSC.

En zoals altijd zijn er kiezers die een strategische stem op Frans Timmermans overwegen, om de VVD uit het Torentje te houden. Wat Marijnissen tegen hen zegt? Ze wijst hen erop dat de PvdA in 2012 alsnog ging regeren met de VVD, maar dat zíj dat niet zal doen. „Als je eindelijk een kabinet wil zonder de VVD”, zegt Marijnissen, „is de SP de ultieme strategische stem.”