Senaatsverkiezingen: de coalitiepartijen waren weer het slimst met de dealtjes

Partijen proberen hun Provinciale Statenleden elke vier jaar tot in de puntjes te instrueren, maar tegen doelbewuste sabotage kan geen aanwijzing of gewiekste strategie op. De verkiezing van de Eerste Kamer, door de 572 leden van de Provinciale Staten en vier kiescolleges, werd dinsdag opgeschud door een politieke rel in Zuid-Holland. Statenlid Debora Fernald van GroenLinks stemde daar stiekem, tegen de afspraken met haar eigen partij in, op concurrent Volt. Een actie met grote gevolgen: GroenLinks haalde een zetel minder in de senaat en Volt eentje meer. Fernald werd direct uit de Zuid-Hollandse fractie gezet.

Het nieuws over Fernald sijpelde al snel door in de hal van de Eerste Kamer, waar senatoren en journalisten verzameld waren om de uitslagen te bekijken. GroenLinks-fractievoorzitter Paul Rosenmöller keek wat beteuterd toen in beeld kwam dat GroenLinks een zetel moest inleveren, maar relativeerde de gebeurtenis al snel. „Het is jammer dat dit gebeurd is, maar politiek is het niet zo relevant.” Hij bedoelde dat GroenLinks en PvdA, die in de senaat straks één fractie vormen, met hun veertien zetels precies genoeg stemmen hebben om de coalitiepartijen (samen 24 zetels) aan een meerderheid te helpen. De andere optie is over rechts via de BoerBurgerBeweging (BBB), die zestien zetels haalde. „Het is nog steeds linksom of rechtsom”, concludeerde Rosenmöller.

Vierjaarlijkse traditie

Vooraf was het nog niet zeker of het kabinet deze luxepositie zou hebben. Op basis van de voorlopige uitslag waren VVD, D66, CDA en ChristenUnie zeker van 22 zetels, en leken GroenLinks en PvdA er 15 te halen. Dat zou nét geen meerderheid betekenen, en mogelijk een cruciale positie voor het kleine Volt, of alleen de optie over rechts met BBB. De voorlopige uitslag was gebaseerd op het scenario dat alle Statenleden op hun eigen partij zouden stemmen en er onderling geen stemmen zouden worden uitgewisseld. Maar onderlinge dealtjes, een vierjaarlijkse traditie, waren er ook deze keer.

Lees ook: Met listig onderhandelen en geheime dealtjes wordt gejaagd op extra senaatszetels

Het bleken, zoals vaker, de coalitiepartijen te zijn die dit spel het beste beheersen en elkaar wat willen gunnen, om kabinetsbeleid makkelijker door de senaat te krijgen. De coalitie slaagde er in twee zetels extra te krijgen, voor het CDA en de ChristenUnie. Daarmee komt het CDA toch op zes en is het verlies (ten opzichtige van de huidige negen zetels) iets minder dramatisch. De ChristenUnie weet door de coalitieafspraken haar drie zetels vast te houden. De coalitie kon zelfs de SGP helpen de tweede zetel te behouden: in Zeeland stemde een ChristenUnie-Statenlid op de SGP. CU en SGP hadden afgesproken elkaar indien mogelijk te helpen omdat de twee partijen in Noord-Brabant nog samen aan de verkiezingen hadden meegedaan.

In drie andere provincies wisselden de coalitiepartijen stemmen uit. De VVD had ruim genoeg Statenleden voor de eigen tien zetels en kon wat stemmen weggeven: zo stemden twee VVD’ers in Overijssel op het CDA. Drie D66’ers stemden volgens coalitiebronnen afwijkend: twee op de VVD (in Zeeland en Flevoland), en eentje op de ChristenUnie (in Overijssel). Deze ingewikkelde formule zou nodig zijn geweest omdat D66 door de spanningen in de coalitie over onder meer stikstof niet op het CDA wilde stemmen. Binnen de coalitie werd dinsdag wat gemopperd over de risico’s en de late timing van de precieze afspraken. „We moesten maandag nog de hele dag pielen. De kans op fouten was groter”, zegt een betrokkene.

Gebrek aan samenwerking

Dat de coalitie het onderling toch wist te regelen is voor het kabinet-Rutte IV de grote winst van de Eerste Kamerverkiezingen. Op links én rechts wist de oppositie namelijk elkaar niet te helpen. Vooral het gebrek aan samenwerking bij de rechtse oppositie viel in negatieve zin op.

Door de afspraken binnen de coalitie verloren BBB én de PVV nog een senaatszetel ten opzichte van de voorlopige uitslag. BBB had vooraf al aangegeven niets te zien in afspraken met andere partijen. Partijleider Caroline van der Plas zei dinsdag dat het voor haar partij al ingewikkeld genoeg was om alle Statenleden „het juiste hokje te laten inkleuren”. Van der Plas had speciaal daarvoor een instructievideo van anderhalve minuut gemaakt die vooraf onder de BBB-Statenleden werd verspreid. De BBB-fractie in Zuid-Holland trok wel haar eigen plan door – op een na – op een Zuid-Hollandse kandidaat te stemmen, nummer 17 op de lijst, in de hoop die met voorkeursstemmen in de senaat te krijgen.

De coalitiepartijen komen ondanks de twee zetels winst, vanaf 13 juni als de nieuwe senaat wordt geïnstalleerd, nog altijd veertien zetels tekort voor een meerderheid. Dat betekent dat Rutte IV bij politiek gevoelige wetgeving, en bij de jaarlijkse begrotingsbehandelingen, afhankelijk is van de oppositie. Dat is niet heel anders dan afgelopen jaren, maar toen had het kabinet genoeg aan steun van alleen GroenLinks óf PvdA, en kon het af en toe beide linkse partijen tegen elkaar uitspelen. Dit gebeurde bijvoorbeeld rond het CETA-handelsverdrag met Canada, dat nipt werd goedgekeurd door steun van de PvdA.

In de nieuwe senaat gaan GroenLinks en PvdA één fractie vormen en verwachten zij meer van het kabinet te kunnen eisen. Op thema’s als het stikstofbeleid, klimaatwetgeving en bijvoorbeeld de spreidingswet kan Rutte IV eigenlijk alleen over links gaan. GroenLinks-PvdA zal hoge eisen stellen, maar wel tot samenwerking bereid blijven. Ze hebben door de grote winst van BBB in de Eerste Kamer niet de machtspositie waar ze vooraf op hadden gehoopt. Partijleiders Jesse Klaver (GroenLinks) en Attje Kuiken (PvdA) riepen in de campagne voor de Statenverkiezingen steeds dat Rutte IV „linksom of naar huis” kan. Dat is niet uitgekomen, want getalsmatig is de route via de zestien zetels van de BBB voor de coalitie een aantrekkelijk alternatief.

Het is nog wel afwachten hoe constructief BBB zich in de senaat zal opstellen. Op thema’s als stikstof, klimaat en asiel wil de partij in de Tweede Kamer veel beleid tegenhouden of afzwakken. Aankomend BBB-fractievoorzitter Ilona Lagas lonkte dinsdag direct naar het kabinet. Ze noemde BBB „een nieuwe middenpartij”. „Als ze met goede voorstellen bij ons komen, is er zeker zaken te doen met ons.”

‘Superzuur’

In het provinciehuis in Den Haag bleef de actie van GroenLinkser Fernald het gesprek van de dag. Fractievoorzitter Sinan Özkaya sprak over een „vertrouwensbreuk” en noemde het „superzuur”: „Onze kiezers zien nu een zetel verdampen.” Özkaya zei dat Fernald al langer over haar stem twijfelde, maar afgelopen maandag nog had beloofd toch op GroenLinks te stemmen. Dat deed ze dus niet. Özkaya liep weg uit de vergadering. „Ik was in shock”, zei hij na afloop.

Özkaya stelde, net als later GroenLinks-partijvoorzitter Katinka Eikelenboom in een verklaring, dat de samenwerking met Fernald „al langer stroef verliep”. Ze zou zich volgens Özkaya te veel hebben beziggehouden met onderwerpen als racisme en inclusiviteit en te weinig met provinciale onderwerpen. Fernald heeft besloten haar zetel te houden, en daarmee telt de provincie nu zestien fracties. GroenLinks is een van de partijen die onderhandelt over een coalitieakkoord in Zuid-Holland, samen met BBB, VVD, CDA en PvdA. Met het wegvallen van Fernald hebben die vijf partijen samen nog 29 zetels, een kleine meerderheid (Zuid-Holland telt 55 Statenleden).

Opvallend aan de stemmingen was het grote aantal voorkeurstemmen, zeker bij GroenLinks. In Gelderland, Noord-Brabant en Drenthe gingen alle GroenLinks-stemmen naar een lager op de lijst geplaatste provinciegenoot of andere kandidaat, en niet naar de nummer een, Paul Rosenmöller. In Zuid-Holland kreeg Rosenmöller slechts een van de zes GroenLinks-stemmen. In Friesland kozen alle Statenleden van PvdA, CDA, CU, PVV en D66 voor Friese kandidaten. Donderdag maakt de Kiesraad de officiële uitslag bekend.

Met medewerking van Marko de Haan, Paul van der Steen, Philip de Witt Wijnen.