Sasja Janssen is de eerste winnaar van de nieuwe Johan Polak Poëzie Prijs

Als Amerikanen eerlijk zijn, geven ze toe: hun noorderburen hebben meer humor en zijn minder arrogant. Kortom, Canadezen zijn leukere mensen dan Amerikanen.

Hoe kan het dan dat Nickelback in de jaren nul ‘de meest gehate band ter wereld’ werd? In hun grootste hit ‘How You Remind Me’ (2001) is in het refrein meteen duidelijk dat het Canadezen zijn: in Canadees Engels rijmt ‘sorry’ op ‘story’ („It’s not like you to say ‘Sorry’/ I was waiting on a different story”). Het nummer gaat over een moeizame liefdesrelatie, met zware rockgitaren en de donkere stem van zanger Chad Kroeger, die nog duisterder wordt als hij in de hoogte uithaalt („Are we having fun yet?”). Het nummer werd een wereldwijde hit.

Maar ‘How You Remind Me’ stond ook aan de wortel van de haat die daarna op de band afkwam.

https://www.youtube.com/watch?v=Aiay8I5IPB8

Onontkoombaar

In interviews en in de documentaire Hate to Love: Nickelback filosoferen de bandleden dat de haat een oorsprong had in een grap op televisiezender Comedy Central in 2003. In talkshow Tough Crowd stelde de Amerikaanse komiek Brian Posehn: „Niemand heeft het over de studies die aantonen dat slechte muziek mensen gewelddadig maakt – zoals Nickelback bij mij de neiging oproept om Nickelback te vermoorden.” Verkort werd zijn schijnbaar serieuze opmerking onderdeel van een spotje dat zo’n half jaar om de haverklap op Comedy Central te zien was, in een tijd dat de zender uiterst populair was. Daardoor werd de naam Nickelback inwisselbaar met ‘slechte muziek’.

Denkt Nickelback zelf. Maar wellicht was het andersom. Het jaar voor de spot was ‘How You Remind Me’ vrijwel continu op de radio, maakte Kroeger de soundtrack voor superheldenfilm Spider-Man met onder meer de hitsingle ‘Hero’, en was ook al Nickelbacks volgende single ‘Too Bad’ te horen. Nickelback en de uit duizenden herkenbare stem van Kroeger waren onontkoombaar in een tijd dat radio nog dé manier was om muziek te luisteren, waardoor mogelijk velen er snel genoeg van hadden. En de tekst van de Posehn-spot in zeer vruchtbare aarde viel. Ook critici schreven de band in dezelfde periode af als ‘mainstream’, ‘Nirvana-light’ met ‘schoongepoetste muziek’. Vervolgens speelden opkomende sociale media een stevig deuntje mee.

De documentaire Hate to Love: Nickelback gaat ondanks de titel niet diepgaand in op de oorzaken van de online haat – grotendeels vertelt de docu de geschiedenis van de band en geeft een weinig kritisch inkijkje in hun leven en muziek; het is dus vooral voor fans een fijne film. Aan de andere kant: het blijft moeilijk om scherp te krijgen hoe dergelijke haat zo’n hoge vlucht kon nemen.

De memes, internet(on)geintjes die veel gedeeld worden, waren nog grappig bij het vriendelijk nostalgische popnummer ‘Photograph’ (2005). In de muziekvideo houdt de zanger een fotolijst omhoog met de tekst „Look at this photograph/ Every time I do it makes me laugh”. Er verschenen ontelbare parodieën op dit beeld, waar op de plek van de foto een andere foto of een grafiek werd geshopt: ‘Look at this graph.’ Ook het haar van Kroeger, toen helblond, lang en krullend, vormde aanleiding voor memes: zijn gezicht werd in borden noedels geshopt, zijn hoofd werd vergeleken met dat van honden met krullend haar aan de oren.

Verwijten dat Kroeger een aso zou zijn waren niet altijd onterecht – hij werd in 2006 in zijn Lamborghini aangehouden omdat hij te hard had gereden, en bleek toen bijna twee keer zo veel alcohol op te hebben als toegestaan; hij was ‘verdacht’ kort getrouwd met popster Avril Lavigne; hij pende seksistische teksten. Maar vergelijkbaar gedrag van andere sterren leidde tot veel minder heftige reacties. Kroegers al dan niet abjecte gedrag leek eerder een stok om de hond mee te slaan.

Daarnaast bleef rondzingen in de eindeloze echoput die internet is dat de band formulemuziek maakte, altijd hetzelfde deuntje speelde of juist geen eigen smoel had en met alle populaire genres van het moment meekraaide – oftewel: de muziekziel had verkocht voor het grote geld. Dat ze toestemming gaven om hun hit ‘Rockstar’ (2006) te gebruiken in een duffe meubelreclame hielp ook niet.

Haat op straat

Vileiner werd het toen de veel herhaalde haat in de echte wereld opvlamde. Drummer Daniel Adair vertelt in de documentaire dat vooral Chad Kroeger daar last van had: „Hij zei op zeker moment: jullie kunnen anoniem over straat, ik word overal herkend en krijg dan te horen dat ze me hartgrondig haten.”

bassist NickelbackMike Kroeger Hoe groter je wordt, hoe harder ze willen dat je valt

De bandleden doen voor de camera hun best om het weg te lachen. Bassist en halfbroer van Chad, Mike Kroeger, verklaart het zo: „Hoe groter je wordt, hoe harder ze willen dat je valt.” In meerdere interviews grijnzen de bandleden dat ze nog steeds moeten lachen om de graph-memes, en dat alle memes mogelijk hun faam hebben laten voortduren waar andere bands van rond 2000 in vergetelheid zijn geraakt.

Humor lijkt Nickelback op de been te hebben gehouden. ‘Rockstar’ is een satire op een gedroomd bestaan als popster en is zeer geestig voor wie de hints wil begrijpen. Toch werd het nummer door haters serieus opgevat. Maar hoe zijn teksten als „I want a bathroom I can play baseball in” of „We’ll all stay skinny ’cause we just won’t eat” letterlijk te nemen? De video is nog duidelijker ironisch, met glansrollen voor gearriveerde sterren als Nelly Furtado, Billy Gibbons van ZZ Top en ijshockeylegende Wayne Gretzky – die niet hoeven dromen over een carrière als rocksterretje. Ook de zelfspot is treffend: wanneer Kroeger „I’d even cut my hair and change my name” zingt, komt een man in beeld die krullende noedels eet. Misschien is het met eindeloos herhaalde haat zo simpel als popsuperster Taylor Swift – ook doelwit van internethaat – het in ‘Shake It Off’ verwoordt: „The haters gonna hate.”

Schrikbarend is wel dat zelfs de zoon van gitarist Ryan Peake op school werd getreiterd omdat zijn vader in Nickelback speelt. Maar in de documentaire volgt dan ook de omslag van haat naar liefde: een paar jaar later kwam de dochter van Peake thuis van haar examenfeest met het verhaal dat het best oké was, maar dat de hele avond Nickelback werd gespeeld.

Hartstochtelijk meegillen

Oorzaak zijn nieuwe socialemediafenomenen. Nickelbackfans gebruiken platforms als TikTok en Instagram om hun liefde te verklaren. Met name de jongere garde trekt zich niets aan van de ingeburgerde haat en gilt of playbackt voor de camera hartstochtelijk mee met de zeer zingbare liedjes. ‘Rockstar’ krijgt zelfs een sea-shantyversie van de Britse popgroep The Lottery Winners. Die wordt met medewerking van Nickelback als single uitgebracht, met bijbehorende zeemanslyriek („I’ll even grow my beard and change my name”).

https://www.youtube.com/watch?v=oEpAMm0-kVg

Uit andere hoeken komt ook liefde: het satirische tv-programma Saturday Night Live maakt een hilarische sketch rond ‘How You Remind Me’ en de dwarse superheld Deadpool (gespeeld door de Canadese acteur Ryan Reynolds) weigert in een trailer voor Once Upon a Deadpool nog langer de haat aan te horen.

Corey Taylor, frontman van de Amerikaanse metalband Slipknot en Nickelbackhater van het eerste uur – de twee bands zaten allebei bij platenlabel Roadrunner Records, Taylor vond dat er te veel geld naar Nickelback ging – maakt in 2019 bekend dat de Canadezen niet meer de meest gehate band ter wereld zijn. Die ‘eer’ moet volgens hem tegenwoordig gaan naar de Amerikaanse band Imagine Dragons.

Hate to Love: Nickelback eindigt met zo’n tien minuten concertregistratie. Bijna dertig jaar na hun oprichting en vijftig miljoen verkochte albums later maken de vier mannen nog met overduidelijk plezier muziek. Als Chad Kroeger „Are we having fun yet?” roept, is het antwoord voor de fans uiteraard retorisch.

https://www.youtube.com/watch?v=dGNJcwUXDFQ

Delen

Mail de redactie

„Ik stelde mij de vraag wat er zou gebeuren als Hamlet een vrouw zou worden. Op wat voor manier zou ze haar verleden en haar heden tegemoettreden? Wat kan ze veranderen aan de spiraal van geweld, aan het systeem waarin ze leeft, maar dat ook in haar zit? Wat betekent het als Hamlet niet alleen gaat over zijn of niet zijn, maar over wat er kan gebeuren als ze zichzelf verandert?”

In Nederland presenteerde Guy Cassiers tien jaar geleden al een vrouwelijke Hamlet (Abke Haring) bij ITA. Maar met al haar vragen in het hoofd maakte de Braziliaanse regisseuse Christiane Jatahy een in meerdere opzichten drastische modernisering van de Shakespeare-klassieker. Haar Hamlet stond deze winter maandenlang in het Parijse Odéon Theater en staat in juni drie dagen op het Holland Festival, waar Jatahy associate artist is. Wat inhoudt dat er meer werk van haar op het festival is te zien, dat ze nieuw, op Amsterdam gericht werk maakt en dat ze betrokken was bij het uitnodigen van verwante makers.

Jatahy’s Hamlet speelt zich af in een luxe appartement. Het decor is de woonkamer, met uitzicht op een tuin, en met open keuken. Het grote achterraam fungeert ook als spiegel, en als videoscherm, wanneer Hamlet met haar mobiel de andere personages filmt. Een handvol goed gekozen popsongs (Sinéad O’Connor, Prince) en een indringende soundtrack (Vitor Araújo) geven lucht aan deze veelkantige, door de tijd springende voorstelling.

De Shakespeare-plot is door Jatahy in essentie gehandhaafd. Bij aanvang hangt er een doorzichtig gaasdoek voor het toneel, waarop de feestgangers worden geprojecteerd die aanwezig zijn op de bruiloft van haar moeder (Gertrude) met haar nieuwe man, haar oom (Claudius). De geest van haar vader vertelt Hamlet dat hij is vermoord door Claudius. Hamlet zint op wraak, daarbij waanzin veinzend, zoals door Shakespeare voorgeschreven.

Ophelia accepteert niet meer dat mannen de loop van haar leven bepalen

Jatahy laat ook veel weg, voegt teksten toe en speelt met de volgorde. De belangrijkste modernisering is niet dat Hamlet nu coke snuift, maar dat de vrouwen in het stuk van Jatahy een stem krijgen.

Het is een voorstelling waar de bezoeker na afloop niet meteen klaar mee is. Als maker heeft ze een vergelijkbare ervaring, zegt Jatahy, via een videoverbinding vanuit Brazilië. „Mijn dialoog met het stuk gaat altijd door.”

Revolutionair

In deze versie zijn er drie momenten die er voor haar uitschieten. „Voor het eerst zegt Hamlet sorry tegen Ophelia voor hoe zij haar behandelt. Dat is revolutionair, want het zijn zulke gebaren die veranderingen in gang zetten. In het origineel heeft Hamlet een afschuwelijke, misogyne houding ten opzichte van Ophelia. Hamlet is veroordeeld tot het per ongeluk doden van Polonius, de vader van Ophelia. Maar dat laat haar niet koud, Hamlet huilt erom.

„Ten tweede heeft Hamlet een nieuwe, vertrouwelijke relatie met haar moeder, Gertrude. Er is een scène waarin Hamlet zich vijandig tegenover haar opstelt, waarbij zij oorspronkelijk geen tekst had. Nu reageert ze wel. Het komt bovendien tot een fysiek gevecht. Dat is belangrijk. Gertrude is sterker, heeft een mening en handelt ernaar.

„En ten slotte is er de vraag die Hamlet zichzelf steeds stelt: ‘Moet ik wreed zijn om rechtvaardig te zijn?’ Dat raakt aan deze tijd. Wraakgevoelens wakkeren in onze tijd nog steeds voortdurend oorlogen aan. De vraag speelt in de microkosmos van dit verhaal, maar we kijken naar mensen met macht, dus je kunt die vraag doortrekken naar het niveau van de wereld.”

Met haar bewerking pretendeert ze niet antwoorden te hebben op alle vragen die het stuk oproept. „Iedereen heeft zijn eigen Hamlet, maar ik probeer wel het perspectief te laten kantelen. Mensen zeggen dat ik een feministische uitvoering van Hamlet heb gemaakt, maar is dat zo? Ik doe eigenlijk niet meer dan simpelweg vrouwen het woord geven.”

De worsteling tussen Hamlet en haar moeder eindigt in een kietelgevecht. Waarom?

Jatahy lacht. „Dat is voor mij een manier om de intimiteit tussen de twee te tonen die schuilt achter hun ruzie. Je ziet dat ze ook een gewone moeder en dochter kunnen zijn. Voor mij is het verloop van dat gevecht een van de belangrijkste momenten uit het stuk, omdat Hamlet zich opnieuw verbindt met haar moeder. Dit is ook een stuk over vrouwelijke verbintenissen. Niet alleen omdat Hamlet een vrouw is, maar ook omdat zij zich spiegelt aan haar moeder. Dat Hamlet Claudius niet meteen aanvalt, is vanwege de band met haar moeder.”

‘Als mijn tranen op zijn, is er geen vrouw meer in mij’, zegt Hamlet zijn moeder na.

„Het mooie is dat het in het origineel een man is die dit zegt: Laertes, die treurt om zijn zus Ophelia en zijn tranen niet kan bedwingen. Mannen hebben een vrouw in zich, vrouwen een man. Er is geen tweedeling. Gender is fluïde.

„Wat niet wegneemt dat mannen hun gevoeligheid meer zouden kunnen laten zien. Sta jezelf toe om te huilen!”

Sommige personages zijn zich ervan bewust dat ze in een toneelstuk staan. Waarom?

„Om een nieuw verhaal te kunnen vertellen gebruik ik ook andere auteurs. Hamlets transformatie van man naar vrouw gaat geleidelijk, zoals bij Orlando van Virginia Woolf. Het zelfbewustzijn van personages komt uit De Hamletmachine van Heiner Müller.”

Drie keer klinkt er ‘To be or not to be’. Waarom?

„De eerste keer is vroeg in de voorstelling, niet op de plek waar de monoloog hoort in het stuk. Daar legt Hamlet alleen een relatie met het publiek. Het publiek is haar vertrouweling, het is een intiem moment. Ze stelt geen existentiële vraag, maar laat zien dat ze haar gedachten deelt. De tweede keer spreekt zij tot zichzelf. Je hoort haar twijfel, haar woede. Ze praat in de spiegel, dus het publiek ziet haar op de rug. De derde keer zegt ze alleen de eerste regel. Daarna kiest ze haar eigen tekst. Daarmee voltooit ze haar bevrijding. De personages bevrijden zich door niet dezelfde tekst te herhalen, maar door nieuwe woorden te kiezen.”

Lukt het Hamlet het systeem waarin ze leeft, het patriarchaat, te veranderen?

„Claudius belichaamt het gewelddadige systeem dat het patriarchaat is. Aan hem zie je dat het een systeem is dat mannen hebben geïnternaliseerd. De breuk met het systeem zit niet in de eerste plaats bij Hamlet, maar bij Ophelia.

„Er is een traditie om Ophelia op te voeren als mooie, jonge, gedoemde vrouw – zo is ze vaak vereeuwigd op schilderijen. In mijn versie is Ophelia een vrouw die geleefd heeft en een verleden heeft. Ze is een vrouw van middelbare leeftijd, gespeeld door Isabel Abreu, een Portugese actrice van in de veertig. De schoonheid van ouder worden, is dat je kunt omkijken en kunt besluiten wat je wil doen met de rest van je leven. Dat is anders als je jong bent en nog denkt dat je de wereld kan veranderen. Dat denkt Ophelia niet. Ze is niet naïef, maar ze weet wel wat ze niet wil. Ze wil niet dat mannen de loop van haar leven bepalen.”

Ophelia stelt dat vrouwen in fictie nooit belangrijk worden gemaakt.

„Dat schreef Virginia Woolf. Tot voor kort was dat zeker waar. Ook bij Shakespeare staan vrouwen in de periferie. De meeste fictie werd geschreven door mannen en het vrouwelijk perspectief werd beschreven door mannen. Dat verandert inmiddels, maar nog niet genoeg en het is belangrijk die boodschap te herhalen. Er is nog te veel geweld tegen vrouwen.

Ophelia pleegt zelfmoord, maar daar wordt ze toe gedreven. Daarom spreekt ze nu namens alle vrouwen die tot die wanhoopsdaad kwamen omdat hun leven zo miserabel werd gemaakt. ‘Dit keer zal ik niet sterven’, zegt ze dan.

„Dit keer niet, maar ook: niet meer. Het gaat ook over de toekomst. Dat zegt ze eigenlijk. Ze is klaar met sterven. Klaar met slachtoffer zijn.”

Opvallend is de gepassioneerde liefde tussen Gertrude en Claudius, die veel kussen en knuffelen.

„De voorstelling speelt in het heden, dus er is meer ruimte om liefde te uiten. Ik vond het een interessante gedachte dat ze echt verliefd op elkaar zijn. Zij is een moeder, maar ook een vrouw met verlangens, die probeert gelukkig te zijn. Tegen Hamlet zegt ze dat haar vader er nooit was toen hij leefde. Ik probeer haar gelaagder te maken dan ze traditioneel is, menselijker.”

Dat wijst op een ongelukkig huwelijk. In andere tijden had ze misschien wel van hem willen scheiden?

„Ja. Wat ik wilde is dat Hamlet ook een verhaal over een familie werd.”

Wat voegt het videowerk toe aan de voorstelling?

„Cinema is een vast onderdeel van mijn werk. In deze voorstelling zijn er drie varianten. De beelden projecteren wat Hamlet denkt, wat ze ziet, haar obsessies. Soms zie je beelden die uit het onderbewuste van Hamlet lijken te komen. En er zijn bewakingscamera’s, een in de badkamer, een in de woonkamer. Die camera’s passen bij de status van deze familie: rijk, machtig.”

Is er iets Braziliaans aan dit concept?

„Alles wat ik doe, heeft iets Braziliaans, per definitie. Mijn medewerkers zijn Braziliaans, de muziek is Braziliaans. Ik denk ook dat de manier van bewegen, met veel lichamelijk contact, een belangrijke vorm van expressie is voor Brazilianen. Dat tactiele zie je terug bij de personages in dit stuk.”

Depois do Silêncio

Geheel anders van opzet en toon is Jatahy’s voorstelling Depois do Silêncio (After the Silence), ook te zien op het Holland Festival. In een mengeling van verteltheater door vier actrices, documentaire beelden en nagespeelde, historische scènes op film vertelt de voorstelling over het gevecht van de inheemse bevolking van Brazilië om hun recht op land. In het feodale systeem van Brazilië krijgen bedrijven alle ruimte om de grond uit te putten, terwijl de arbeiders worden uitgebuit. Ze krijgen geen loon, mogen waar ze werken en wonen geen stenen huizen bouwen. Wie protesteert, wordt vermoord.

Waarom dit verhaal?

„Ook deze voorstelling gaat over geweld, specifiek in Brazilië. Het is een verhaal over kolonisatie, over de vraag wie eigenaar is van het land, over wie zich het land kan toe-eigenen, en daarmee over de vraag wie mag bestaan of niet.

„De eigendomsvraag is een actueel en belangrijk debat in Brazilië. Wat de wereld ziet, is de ontbossing van het Amazone-oerwoud en het geweld tegen de inwoners dat daarbij wordt gebruikt. Ik richt me op een dorpsgemeenschap van zwarte en inheemse arbeiders, in een mijnstreek, waar ik veel gesprekken voerde.”

Wordt er naar deze gemeenschappen geluisterd?

„Wat de vorige regering deed, onder de rechtse president Bolsonaro, had veel weg van genocide. Dat er nu een minister van inheemse zaken is, is een stap voorwaarts. Maar een oplossing van alle structurele problemen is nog ver weg. Racisme is overal in de maatschappij zichtbaar. Als je het land, het Amazonegebied, wil beschermen, moet je ook de mensen beschermen. Het is onbegrijpelijk dat mensen niet de ruimte krijgen om te leven.”

Op een registratie van een eerdere opvoering is te zien hoezeer de acteurs betrokken zijn bij het verhaal. Bij het applaus lijken ze nog in hun rol te zitten en steken ze strijdbaar hun vuist in de lucht.

„De acteurs zijn zwarte mensen, het is hun verhaal, hun leven. Wat ik doe, is hen de ruimte geven om dat verhaal te delen.”

Delen

Mail de redactie