Russische asielzoekers schamen zich voor hun familie en vaderland

Sinds het begin van de Russisch-Oekraïense oorlog zijn er niet alleen Oekraïners naar Nederland gevlucht, maar ook Russen. Tot maart dit jaar hebben 651 Russen asiel aangevraagd in Nederland. Zij ontvluchten de dienstplicht of de toenemende repressie en politieke onderdrukking in hun thuisland. Een maand na de inval en na de aankondiging van de militaire mobilisatie in september 2022 zijn de meeste asielaanvragen gedaan. Volgens de IND zijn er zestig asielverzoeken van Russen ingewilligd, tachtig afgewezen. Twintig personen hebben hun aanvraag ingetrokken en over 490 verzoeken is nog geen besluit genomen.

De Russen moeten de reguliere asielprocedure volgen. Zij vallen onder het Centraal orgaan asielopvang (COA) en moeten zich, net als bijvoorbeeld mensen uit Syrië of Marokko melden bij het aanmeldcentrum Ter Apel om vervolgens hun verhaal te doen. De aanvraag wordt door de IND beoordeeld: het kan tot een jaar duren tot die is afgehandeld. Dat is anders dan bij Oekraïense vluchtelingen, die onder een speciale, tijdelijke bescherming van de Europese Unie voor oorlogsontheemden vallen.

Lees ook: Russen die hun land zijn ontvlucht en naar Servië zijn gegaan, zitten daar weer tussen de Poetin-fans

Ellendige omstandigheden

De naar Nederland gevluchte Rus Pjotr Safronov (42) wijst erop dat het Russische leger dienstplichtigen vooral plukt uit de armere bevolkingsgroepen. „Zij worden verleid om in het leger te vechten waar ze hogere salarissen krijgen dan ze normaal in afgelegen delen van Rusland zouden ontvangen”, zegt Safronov, voormalig hoogleraar aan de National Research University Higher School of Economics in Moskou.

In Rusland wonen zo’n 160 verschillende etnische groepen en inheemse volken. „Veel van hen verzetten zich tegen de oorlog terwijl ze onder zeer barre omstandigheden leven”, zegt Safronov. „Niet iedereen die mee vecht is pro-oorlog. Zij proberen op een betreurenswaardige manier een uitweg te vinden uit hun ellendige omstandigheden.”

Vanwege de Russische inval in Oekraïne, de dienstplicht en de repressie zijn Pjotr Safronov, Kristina Plenskaia (25) en Ivan Lipatov (29) het afgelopen jaar naar Nederland gevlucht. ” Eenmaal hier proberen zij op afstand verandering in Rusland te bewerkstelligen. Dit zijn hun verhalen.

PJOTR SAFRONOV

Ik ben een tussenpersoon tussen de Russische bevolking en de rest van de wereld

Vorig jaar in februari wordt hij door de politie aangehouden tijdens een anti-oorlogsdemonstratie op het Poesjkinplein in centrum Moskou. Hij protesteert tegen de Russische invasie in Oekraïne.

Daarna is Pjotr Safronov (42), voormalig professor aan de National Research University Higher School of Economics in Moskou, naar Nederland gevlucht. In 2018 nam hij ontslag, omdat hij geen banden wil hebben met door de staat gefinancierde instellingen.

„Ik ben een academisch activist en heb een aantal anti-oorlogspetities ondertekend. En op de privéschool waar ik tot voor kort heb gewerkt, ben ik gesprekken gestart met studenten over hun mentale gesteldheid, om hen door deze zware tijden te helpen.

Sinds de laatste wijzigingen van het Russische strafrecht in maart 2022 kunnen dit soort activiteiten leiden tot een gevangenisstraf. En de Russische bevolking moet getuigen dat het leger op een vreedzame manier handelt. Mensen die dit ontkennen worden uitgeroepen tot verspreiders van leugens en vervalsingen en worden vervolgd of gevangen gezet „dat zou op een gegeven moment mijn lot kunnen zijn.’’

In Nederland is hij goed ontvangen. „Ik werd niet aangehouden of ondervraagd aan de grens’’, zegt Safronov. Momenteel is hij gastonderzoeker filosofie aan de Universiteit van Amsterdam (UvA) en fellow aan het NIAS-instituut van de KNAW. „Via een mentorprogramma van het academische instituut University of New Europe ben ik in contact gekomen met de UvA. Via hen kwam ik aanmerking voor een beurs die ik heb aangevraagd en gewonnen.’’ Dit zorgde voor de financiering van zijn vlucht naar Nederland. Ook trad de UvA op als referent voor zijn verblijfsvergunning.

In vergelijking met andere asielzoekers loopt hij slechts tegen kleine uitdagingen aan, vertelt hij. „Ik moet wennen aan de bureaucratische procedures in Nederland en uitvogelen wat een BSN-nummer is.” Van de UvA heeft hij een kantoor en studio toegewezen gekregen in Amsterdam. Hij is zich ervan bewust dat niet iedereen dit privilege heeft.

Ik moet wennen aan de bureaucratische procedures in Nederland en uitvogelen wat een BSN-nummer is

De familie en vrienden van Safronov zijn anti-oorlog, toch uiten zij zich minder kritisch. „Het is belangrijk om mijn geduld niet te verliezen. Ik ben een tussenpersoon voor de Russische bevolking en de rest van de wereld. Sommige Russen durven zich niet te uiten, uit angst voor de gevolgen.” Safronov is soms ook bang, maar dan eerder over de gedachte of Oekraïners ooit nog met hem willen praten.

„De Russische identiteit voelt vreemd genoeg verscheurd aan, door de uitdagingen waarmee wij worden geconfronteerd, zegt hij. Safronov vindt dat er opnieuw moet worden nagedacht over wat een Rus eigenlijk zou kunnen zijn, als de oorlog op de een of andere manier ten einde zou komen. „We moeten onszelf opnieuw uitvinden als inwoner van Rusland en dan niet in termen van etnische identiteit.”

Terug naar Moskou zou hij uiteindelijk wel willen, „maar ik denk niet dat dat snel zal gebeuren, vanwege mijn anti-oorlog-uitspraken”.

Nu richt hij zich op het leren van de Nederlandse taal en het helpen van zijn studenten en collega’s. Ook heeft hij regelmatig online contact met zijn familie en vrienden. „De fysieke afwezigheid is een uitdaging. Soms voel ik mij eenzaam en heb ik het gevoel, ondanks het risico op een gevangenisstraf, dat ik in Rusland had moeten blijven, omdat het lastig is om als Russische staatsburger van buitenaf enige verandering in het te land teweeg te brengen.”

KRISTINA PLENSKAIA

Het lijkt alsof ik in een open gevangenis zit

Ze werd regelmatig door de politie gestalkt. „Op een gegeven moment herkende ik de politieagenten in burger die dagelijks om de hoek van mijn huis stonden. Zelfs mijn buren werden ondervraagd over waar ik te vinden was.”

Daardoor voelde zij zich niet meer veilig. „Ik moest zo snel mogelijk uit Rusland ontsnappen”, vertelt Kristina Plenskaia (25), een activiste uit het Siberische Krasnojarsk.

Haar naam is bekend bij de speciale politieafdeling die strijdt tegen ‘extremisme en terrorisme’ in Rusland. Ze is meerdere malen aangehouden vanwege het organiseren van demonstraties. Haar laatste actie was het ophangen van posters waarop stond: „Wij hebben geen oorlog nodig”, met de Russische en Oekraïense vlag verbonden door een vredesteken.

Ze verhuisde naar Armenië, omdat het voor Russen makkelijk reizen is naar een voormalige Sovjetrepubliek. „Ik liep daar minder gevaar en heb rustig zes maanden op mijn internationale paspoort gewacht.”

In september 2022 kocht ze een vliegticket naar Servië, omdat Russen daar zonder visum naar toe kunnen reizen, met een overstap in Amsterdam. Ze wilde niet naar Servië, omdat het land volgens haar de oorlog steunt.

Bij aankomst in Nederland kreeg zij via het COA een plek in het asielzoekerscentrum in Dronten. „Ik verblijf in een bungalow met een eigen kamer, bed, bureau en een kast.” De komende zes maanden mag ze niet werken of naar school gaan, omdat ze nog in afwachting is van het besluit over haar verblijfsstatus.

Voordat ze Rusland verliet, heeft ze al haar activistische gegevens verwijderd van haar telefoon en laptop. Ze laat een melding zien van een verdachte login op haar telefoon. „Zelfs in Nederland probeerde de Russische speciale politie mijn telefoon te hacken.” Door het gebruik van een veilige VPN-verbinding, tweestapverificatie en Telegram blijft zij hen een stap voor. De afgelopen maanden heeft ze geen meldingen meer gekregen, „misschien doordat ik mijn Russische simkaart niet meer gebruik”.

Zelfs in Nederland probeerde de Russische speciale politie mijn telefoon te hacken

In Krasnojarsk liet ze familie achter. „Mijn vader is van streek, maar begrijpt mijn keuze. In Rusland staat mij een gevangenisstraf van 15 jaar te wachten.”

Haar oma vindt dat ze in Rusland had moeten blijven. Zij is volgens Kristina gehersenspoeld door de Russische propaganda. „Op de televisie wordt verteld dat Nederlanders niet genoeg geld hebben om een broek te kopen.”

Plenskaia probeert in Nederland een normaal leven te leiden. Ze hoopt Nederlandse en Engelse lessen te kunnen volgen en later te gaan studeren. En soms gaat ze nog naar anti-oorlogdemonstraties. Maar toch blijft het depressieve en bange gevoel een grote rol spelen, omdat ze in permanente onzekerheid leeft. „Het lijkt alsof ik in een open gevangenis zit.”

Ze schaamt zich ervoor dat mensen denken dat iedere Rus pro-Poetin is. „De meerderheid van ons is dat niet. Ik haat Poetin meer dan wie dan ook op deze wereld.” Aan de andere kant snapt ze dat zij als schuldigen worden aangewezen. „Kijk naar de foto’s van Marioepol in Oekraïne. Waar is die stad gebleven?” Ze vindt het terecht dat in Nederland veel aandacht is voor het leed in Oekraïne. „Wij vernietigen hun steden.”

In Nederland krijgt zij nog weleens van Oekraïense vluchtelingen de vraag: „Weet jij wanneer de oorlog stopt?” „Beschaamd antwoord ik dan dat ik het niet weet.”

IVAN LIPATOV

Waarom zouden we levenslang moeten vechten tegen het regime?

Op de eerste dag van de oorlog wilde Ivan Lipatov met zijn vrouw en kat snel weg uit Rusland. Terwijl ze onderweg waren naar het vliegveld, werd het luchtverkeer stilgelegd. Russische vliegtuigen keerden om. „Het was eng, omdat we het gevoel hadden dat we het land niet uit konden”, zegt Lipatov. Hij leefde in angst en onzekerheid, omdat Poetin „gekke en onvoorspelbare” keuzes aan het maken was. Ze wilden naar Nederland, omdat zijn vrouw als marketingmanager werkt in Amsterdam en in Nederland heeft gestudeerd. Na haar studie heeft ze een werkvergunning en een Nederlands paspoort gekregen.

Soms voelt hij schaamte omdat hij een Rus is. „Er worden te veel onwaarheden verspreid over hoe iedere Rus achter de oorlog staat. Ik word er misselijk van als ik eraan denk.” Zo wordt er volgens hem in de Russische media propaganda verspreid „die vol zit met toxische masculiniteit” met uitspraken als: „Jullie willen toch niet je moeders en vrouwen teleurstellen.”

In het Oost-Russische Petropavlovsk-Kamtsjatski werkte hij als wandelgids. „Mijn collega’s die in Rusland zijn gebleven hebben mijn werk overgenomen.” Momenteel werkt hij online voor zijn tourbedrijf, „ook heb ik daar een huis dat ik verhuur via Airbnb”. Door mensen uit zijn stad in dienst te nemen, voorkomt hij dat zij voor geld het leger ingaan.

Via contacten in Telegramgroepen voor Russische vluchtelingen konden Lipatov en zijn vrouw in verschillende landen verblijven. „We hebben in Turkije bij onbekenden op de bank geslapen, bij familie van mijn vrouw in Israël en we hebben een appartement gehuurd in Georgië. In de tussentijd werd mijn vrouw zwanger.”

In Georgië zagen sommige Oekraïners hen als lafaards, ze hadden in Rusland moeten blijven om het regime te bestrijden. Maar dat vindt hij oneerlijk. „Waarom zouden we levenslang moeten vechten tegen het regime? Ik hou meer van mijn leven dan dat ik Poetin haat”, zegt Lipatov.

Ik heb al het contact met mijn familie verbroken

Zijn vrouw heeft ervoor gekozen om steeds bij hem te blijven. „Toen ze in Nederland was om een appartement te bekijken, was haar buik zo dik dat ze niet meer kon vliegen”, vertelt hij. De Nederlandse ambassade hielp Lipatov bij het verkrijgen van een verblijfsvergunning. Hij is in september 2022 naar Nederland verhuisd.

De familie van Lipatov is in Rusland gebleven en steunt de oorlog. „Ik ben diep teleurgesteld en heb al het contact verbroken”, zegt hij. Het lukte hem niet tot hen door te dringen. „Ik kon het gewoon niet meer aan.”

Sommige vrienden van Lipatov zijn ondergedoken, omdat ze niet in het leger willen . „Het is net een herhaling van de Tweede Wereldoorlog. Het komt voor dat mannen worden gekidnapt of bedreigd als ze niet komen opdagen.”

Hij is het afgelopen jaar in therapie geweest. „Gelukkig gaat het steeds beter met mij.” Hij denkt niet snel terug te kunnen keren naar Rusland, omdat hij zich vaak publiekelijk heeft uitgesproken over de zogenaamde speciale operatie. De kans bestaat dat hij bij terugkeer wordt bestempeld als verrader.