‘De meerderheid van de Franse kiezers heeft op extreme partijen gestemd. Op partijen die op zijn best sceptisch zijn over de relaties met de VS, over de NAVO en hulp aan Oekraïne.” Alexandra de Hoop Scheffer, senior vicepresident voor geostrategie bij de trans-Atlantische denktank The German Marshall Fund of the United States, is niet optimistisch. Terwijl ze in haar kantoor in de Parijse wijk Saint-Germain-des-Prés uitlegt waarom, barst er een onweersbui los – als om de ernst van de situatie te onderstrepen.
„De Franse invloed in Europa wordt kleiner na de Franse verkiezingen”, zegt De Hoop Scheffer (1982). „Vanwege de regels van het Franse kiesstelsel heeft het Rassemblement National de verkiezingen niet gewonnen, maar de partij heeft wel de meeste stemmen gekregen. President Macron blijft verantwoordelijk voor buitenlandpolitiek en defensie, welke regering Frankrijk ook krijgt. Maar hij zal met deze uitslag rekening moeten houden. Bovendien is de financiële situatie in Frankrijk zorgwekkend. Al die factoren zullen de sterke Franse inbreng in Europa indammen. De Franse leider, die zeer uitgesproken is geweest over Oekraïne en ambitieuze voorstellen heeft gedaan voor Europese hervormingen en Europees beleid, zit nu klem.”
Wie, denkt u, springt er in het gat?
„Ik denk dat we een sterker Verenigd Koninkrijk gaan zien. De nieuwe Britse regering versterkt doelbewust haar relatie met Europa. Om te beginnen met Duitsland. De nieuwe minister van Buitenlandse Zaken, David Lammy, reisde meteen op zijn eerste werkdag naar Berlijn. Dat is de Fransen niet ontgaan. Ze zijn daar diep ongelukkig mee. Nu de stem van Frankrijk op het internationale toneel verzwakt, schept dat ruimte voor andere allianties.”
Komt er ook een nieuw soort Weimar-groep van grote Europese landen, voor informeel buitenlandoverleg?
„‘Weimar’ bestond tot nog toe uit Frankrijk, Duitsland en Polen, ofwel de drie grootste EU-landen. Dat wordt nu, denk ik, Weimar-plus: met Londen erbij. Macron moet op de binnenlandpolitiek focussen. Kanselier [Olaf] Scholz grijpt die kans om de Franse invloed te verwateren door de Britten erbij te halen. Ook op andere terreinen sluit hij allianties om Frankrijk te counteren. Zo trekt hij op financieel-economisch terrein weer naar de frugals [de zuinige landen], waaronder Nederland, om te voorkomen dat er eurobonds voor defensie komen, die Frankrijk bepleit. De Franse verkiezingen zijn het begin van een nieuwe Duitse opmars in Europa, ook om Europese defensieplannen die de Fransen zouden willen, te killen. Duitsland gebruikt dus twee strategieën tegelijkertijd: het bouwt nieuwe coalities binnen de EU om Frankrijk verzwakken, en voor grotere onderwerpen als de buitenlandpolitiek haalt het de Britten erbij.”
Die zijn daar blij mee.
„Ja, natuurlijk. Ze reageerden meteen.”
Duitsland voelt zich kwetsbaar vanwege de oorlog. Het wendt zich nu tot de VS voor bescherming. Voor de Fransen is dit een schoffering.
Sinds het begin van de oorlog in Oekraïne trekt Duitsland toch ook naar de Verenigde Staten toe?
„Ja. Ook dat veroorzaakt spanning tussen Duitsland en Frankrijk. Duitsland voelt zich kwetsbaar vanwege die oorlog, omdat zijn krijgsmacht in zeer slechte staat verkeert. Het wendt zich nu tot de VS voor bescherming. Voor de Fransen, die een Europese defensiemacht willen opzetten, is dit een schoffering. De VS en Duitsland blokkeren nu samen het NAVO-lidmaatschap van Oekraïne. Frankrijk, het VK, Polen en veel Midden- en Oost-Europese landen zijn juist voor. Hieraan zie je dat de Britten soms ook met de Fransen optrekken.”
Londen gaat nu voor Europese defensie, waar het vroeger mordicus tegen was.
„Londen ziet dat Amerika compleet op China focust, en trekt zijn conclusie: dit is een trend die doorgaat, ongeacht wie er in november de verkiezingen wint. Voor de NAVO-top in Washington, vorige week, nodigden de Amerikanen vier Aziatische landen als gast uit. Washington heeft bepalingen over China in de slotverklaring van die top weten te krijgen, ondanks verzet van Frankrijk, dat de NAVO als euro-Atlantische alliantie wil blijven zien. De Amerikanen kijken vooral nog naar Europa door een Chinees prisma.”
In welk opzicht?
„Kijk naar ASML! De VS zeggen dat zij zich als verantwoordelijke bondgenoot zullen opstellen zolang de Europeanen Amerikaanse wapens kopen en de Amerikaanse tech-agenda steunen. Tech is cruciaal voor de Amerikanen. Zij geloven dat wie de technologische overhand heeft in de 21ste eeuw, de supermacht van de toekomst is. Europese tech-bedrijven die zakendoen met China, zitten daarmee in diep geopolitiek vaarwater. Ze zeggen dat ze ‘gewoon’ zakendoen met China, en dat dit apolitiek is, maar zo zien de Amerikanen het niet. In hun ogen ondermijnen Europese regeringen die hun bedrijven toestaan geavanceerde technologie aan China te leveren, vitale Amerikaanse belangen. Dit wordt een spannende fase in de trans-Atlantische betrekkingen.”
Kan Washington zelfs zeggen: ‘Als jullie technologie blijven leveren aan China, is artikel 5 van het NAVO-verdrag – een gewapende aanval op één NAVO-land is een aanval op allemaal – voor ons een dode letter’?
„De Amerikanen voeren de druk op Europese regeringen enorm op, dus ik zou dit soort chantage niet uitsluiten. Ik help grote bedrijven om geopolitieke strategieën te maken en vertel hen vaak: ‘Leuk of niet, jullie bedrijf eindigt gewoon in het geopolitieke mandje.’”
Zijn dat tech-bedrijven?
„Ja, maar ook grote havens en fabrikanten van elektrische auto’s zitten in het oog van de geopolitieke storm.”
Wat zijn de gevolgen hiervan voor de oorlog in Oekraïne?
„Legio. Vanaf het begin was de oorlog deel van een groter verhaal. Nu zie je de link tussen China en Rusland steeds sterker worden. Dat beïnvloedt de trans-Atlantische conversatie. De VS zeggen tegen de Europeanen: ‘Jullie zwengelen de oorlog aan doordat jullie handel blijven drijven met China! Jullie veiligheid hangt dus samen met de mate waarin jullie loskoppelen van China.’ Voor Washington zijn handel en veiligheid niet twee verschillende dingen, maar hetzelfde verhaal. En dit zegt Biden. Stel je voor wat Trump zegt als hij president wordt.”
Zwaar weer voor de trans-Atlantische betrekkingen dus?
„De oorlog in Oekraïne versnelt de ontwikkeling van nieuwe politieke allianties. De trans-Atlantische betrekkingen worden één alliantie temidden van vele andere. President Macron omhelst president Lula. Kanselier Scholz vrijt het mondiale Zuiden op. Afrika en het Midden-Oosten worden geopolitieke schaakborden. Oekraïne is maar één stukje van deze ingewikkelde puzzel. Als wij Europeanen relevant willen blijven, moeten we kritisch naar onze diplomatie kijken.”
Hoe dan?
„Van 2009-2011 werkte ik bij het Franse ministerie van Buitenlandse Zaken, onder andere aan de nucleaire deal met Iran. Op een dag kwam er een Braziliaans-Turks voorstel voorbij. De reactie van het Westen was: ‘What the hell, waar bemoeien ze zich mee?’ Dat kan niet meer. Je kunt niet meer om die landen heen. India, Turkije, Afrika – zij hebben het meeste last van de oorlog in Oekraïne, bij voorbeeld vanwege de voedselvoorziening, en tegelijkertijd omzeilen zij de sancties tegen Rusland het meest. Ze kopen olie, verkopen grondstoffen aan Rusland. Zij laten president Poetin zijn gang gaan in Oekraïne, tegen het Westen. Zonder hen is een staakt-het-vuren in Oekraïne ondenkbaar. Ze moeten een plek aan tafel krijgen.”
Die hebben ze toch? Turkije heeft onderhandelingen georganiseerd.
„Ja. Maar westerse landen vinden het moeilijk om dat te accepteren.”
Kan Trump de oorlog „binnen 24 uur stoppen” als hij president wordt?
„Dat gaat hij zeker proberen. Niet met het oog op Oekraïne, maar met het oog op China. Hij zal naar Rusland én China gaan, en zeggen: ‘Ik geef Rusland iets, op voorwaarde dat China een toontje lager zingt.’”
Is dat in China’s belang?
„Dat hangt van het aanbod af.”
En wat doen de Europeanen dan?
„Precies, dat is de vraag. Mijn inschatting: ze laten het gebeuren, Europese leiders zullen blij zijn dat ze van de oorlog af zijn.”
Terwijl de meeste Europese burgers achter Oekraïne staan.
„Ja, dat is opvallend. Burgers beseffen: dit is onze oorlog.”
Poetin zegt toch zelf dat niet Oekraïne de vijand is maar het Westen, de NAVO?
„Ja. Toen Macron laatst de vraag opwierp over Europese militairen in Kyiv, zei hij ook dat dit onze oorlog is. In Londen en Den Haag zien ze dit niet anders. Oud-premier [Mark] Rutte steunt de opbouw van een Europese poot binnen de NAVO. Als Trump president wordt, is die poot cruciaal. Je kunt Europa’s veiligheid niet ophangen aan een onvoorspelbare Amerikaanse leider.”
Steunen de Amerikanen dit?
„Ja, als de Europeanen het zelf betalen. Dan heeft Washington de handen vrij om zich op China te concentreren. Europa moet niet de fout maken zich enkel en alleen op Europa te richten. Het moet beseffen dat China prioriteit nummer één is in Washington.
„Iets wat ook lastig wordt: Europa moet dringend aan een sterkere, eigen wapenindustrie werken, terwijl de VS juist willen dat het zijn wapens in Amerika blijft kopen. Duitsland doet dat. Ook Polen en sommige Midden-Europese landen kopen wapens in Amerika. Maar Frankrijk wil zo snel mogelijk een Europese defensie-industrie op poten zetten.”
Europa moet beseffen dat China prioriteit nummer één is in Washington
Logisch: daar profiteert de bestaande Franse industrie van.
„Dat klopt. Maar dat neemt niet weg dat we een sterkere Europese wapenindustrie nodig hebben.”
Alweer een Frans-Duits geschil.
„Ja. Duitsland werkt ook aan Europese luchtafweer, waar Frankrijk niet aan meedoet. Helaas is het gevolg hiervan dat Europa geen sterke Europese defensie-industrie kan opbouwen en steeds afhankelijker wordt van Amerika. Op energiegebied zijn we steeds meer op China aangewezen. Dus op twee vitale terreinen worden we steeds afhankelijker van deze twee extremen.”
Waardoor beide grootmachten steeds harder aan Europa gaan trekken.
„Ja, en aan onze bedrijven. Politiek en zakendoen worden steeds meer aan elkaar verbonden, er is geen ontkomen aan.”
Stel dat Trump de oorlog in Oekraïne stopt, willen Europese leiders dan überhaupt nog investeren in defensie? Het is duur, en burgers willen dat het geld naar andere zaken gaat.
„Er komt misschien een staakt-het-vuren, maar dat wil niet zeggen dat de oorlog dan voorbij is. Het zal zoiets worden als Cyprus. Met permanente instabiliteit. Rusland zal Europa blijven destabiliseren. Europese leiders moeten wel investeren in defensie. Zeker als Trump president wordt en weer gaat dreigen met terugtrekking uit de NAVO, hebben ze gewoon geen keus.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124730745-a24a9b.jpg|https://images.nrc.nl/EwE2f6bv5DG7kLmZxg7V189yRKo=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124730745-a24a9b.jpg|https://images.nrc.nl/PzWb1VyL-i41wjCxxWy3HCg73P4=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124730745-a24a9b.jpg)
