Kinderen van ouders die scheiden, hebben het recht om bij de kinderrechter hun verhaal te doen. Dat is een ingrijpende en veelal onaangename ervaring, blijkt uit een vrijdag gepubliceerd onderzoek van Villa Pinedo, een platform voor jongeren met gescheiden ouders.
Ze vatten de uitnodiging op als een bevel. „Ik las de brief en het was super zakelijk geschreven. Hier schrok ik wel van. Ik voelde mij net een crimineel”, stelt een van de ondervraagde jongeren. Ze vinden het gebouw van de rechtbank intimiderend. Het gesprek verloopt niet altijd soepel en als de ouders na dat gesprek ook nog in de buurt zijn, is de situatie soms ronduit pijnlijk.
Hierdoor voelde ik mij heel schuldig en verantwoordelijk voor zijn verdriet. Alsof ik verkeerd had ‘gekozen’
„Zij hoorden meteen na mijn kindgesprek tijdens de zitting wat ik had verteld aan de rechter. Mijn vader kwam huilend naar buiten. Hierdoor voelde ik mij heel erg schuldig en verantwoordelijk voor zijn verdriet. Alsof ik verkeerd had ‘gekozen’. Ik durfde hem niet meer aan te kijken en kon daarna ook niet meer met hem praten omdat ik meeging met mijn moeder naar huis.” Van een uitleg achteraf over de uitspraak van de rechter, als die al komt, snappen de kinderen soms niet veel.
Je moet het niet verpesten
Een van deze kinderen is Thom, inmiddels 24 jaar oud en vrijwilliger bij Villa Pinedo. „Mijn ouders hadden een verstandshuwelijk”, vertelt hij. „De sfeer was koud. Op mijn dertiende moest ik naar een andere school omdat ik werd gepest. Mijn moeder greep dit aan om met mij te verhuizen. Alleen in de weekenden waren mijn ouders met mijn zusje en mij samen. Een paar jaar later besloten ze te scheiden. Ik kreeg een brief waarin stond dat ik voor een gesprek bij de rechtbank werd verwacht. Ik moest vertellen bij wie ik het liefst wilde wonen. Mijn moeder had de brief geopend en pas kort voor het gesprek vertelde ze me erover. Ze zei een paar keer dat ik het niet voor iedereen moest verpesten en dat ik wel voor de goede persoon moest kiezen. Voor haar dus. Dat legde veel druk op mij, ik was eigenlijk in paniek.
„We gingen met z’n vieren naar de rechtbank. Tijdens het gesprek met de rechter was ik wel alleen. Wel tikte mijn moeder na het gesprek nog op het raam om te zeggen dat mijn zusje ook wat zou moeten zeggen. Verder bleek er iemand van de Raad voor de Kinderbescherming bij te zitten, ik vermoed vanwege een eerdere melding bij Veilig Thuis. Zij zei helemaal niets. Er werden geen vragen gesteld die er echt toe deden. Er werd alleen maar gevraagd bij wie ik wilde wonen en gezegd dat mijn mening de doorslag zou geven. Ik was super gespannen.
Mijn moeder wilde dat ik om de week een weekeinde naar mijn vader zou gaan. Mijn vader wilde elke week. Ik wilde dat ook. Het werd twee van de drie weekeinden. Er kwam een schema. Mijn vader was daarin wel flexibel, hij wilde best een keer ruilen, maar voor mijn moeder was dat schema in beton gegoten. Want, zo zei ze mij, jij hebt besloten dat je die weekeinden niet bij mij wil zijn dus dan gebeurt dat ook niet. Dat deed zeer.”
Hoorrecht voelt als een plicht
Het relaas van Thom is een van de persoonlijke ervaringen van kinderen van scheidende ouders met het zogenoemde ‘kindgesprek’ op een rechtbank. Kinderen worden doorgaans uitgenodigd voor zo’n gesprek als de ouders niet tot overeenstemming zijn gekomen over een omgangsregeling, en soms ook bij scheidingen waarbij alles in pais en vree lijkt te verlopen. Over deze gesprekken is veel te doen; twee maanden geleden sloegen kinderrechter Bart Tromp en kinderombudsman Margrite Kalverboer zelfs alarm.
Kinderrechters hebben volgens hen veelal te weinig tijd, aandacht en expertise om kinderen op hun gemak te stellen en een goede indruk van hun situatie te krijgen. Het kwam hen op de nodige kritiek te staan, onder anderen van kinderrechters die menen dat rechtbanken juist enorme voortgang hebben geboekt in een meer kindvriendelijke omgang.
Toch blijken veel kinderen ontevreden. Villa Pinedo verzamelde de ervaringen van 111 kinderen van gescheiden ouders met het ‘hoorrecht’ en die zijn niet positief. De kindvriendelijkheid scoort onvoldoende, vinden de kinderen, bijna tweederde durft voor, tijdens en na het gesprek met de rechter niet alles te zeggen uit angst iets verkeerd te doen. „Het hoorrecht dat kinderen hebben voelt voor veel van hen dus als een plicht in plaats van een recht”, aldus het rapport.
Hierdoor voelde ik mij heel schuldig en verantwoordelijk voor zijn verdriet. Alsof ik verkeerd had ‘gekozen’
Onderzoeker Lisa van Montfoort: „Het is belangrijk dat we kinderen serieus nemen. Maar er is een andere benadering nodig. Kinderen met gescheiden ouders voelen het hoorrecht als een zware verantwoordelijkheid. Ze hebben het gevoel een keuze tussen hun ouders te moeten maken, en daarmee een van hen teleur te stellen. Ze hebben niet het gevoel dat ze zich mogen uitspreken, ze ‘moeten’ van alles.
Ondanks alle goede bedoelingen van rechtbanken hebben kinderen het gevoel verantwoordelijk te worden gemaakt voor een besluit omdat hun ouders dat niet kunnen. Zij moeten de problemen van hun ouders oplossen, zo voelt het.”
Het zou kinderen helpen, zegt Van Montfoort, als ze een „steunfiguur” krijgen, een „tussenpersoon” die uitleg kan geven over de „overweldigende” uitnodiging van de rechtbank, een ‘buddy’ die wellicht zelf ook zoiets heeft meegemaakt en hen tijdens het gesprek bijstaat. Ook aan een goede uitleg ontbreekt het nogal eens. „Steeds meer rechtbanken geven uitleg, maar dat zijn vooral feiten, en die gaan aan de gevoelens van kinderen voorbij.”
Het gaat ook wel vaak goed
De ervaringen van kinderen met gescheiden ouders zijn begrijpelijk, stelt onder anderen Mariëlle Bruning, hoogleraar jeugdrecht aan de Universiteit Leiden. Zij publiceerde vier jaar geleden een onderzoek naar het hoorrecht van kinderen. Daaruit bleek dat er verbeteringen wenselijk waren, maar ook dat kinderen overwegend positief waren over het kindgesprek zelf. Er werden voor dat onderzoek 43 kinderen ondervraagd.
Kinderen vinden het belangrijk om met de rechter te spreken maar vinden het ook spannend
Bruning: „Uit dat onderzoek bleek dat kinderrechters hun werk goed doen. Ze zijn de laatste jaren ook getraind om met kinderen te spreken. Wel duurt een kindgesprek te kort, soms maar tien minuten. Kinderen vinden het belangrijk om met de rechter te spreken maar vinden het ook spannend, ze weten vaak niet wat er van hen wordt verwacht, en het is bijvoorbeeld stressvol als ze in de hal van de rechtbank een van hun ouders tegenkomen die ze misschien al lang niet hebben gezien.”
De onderzoekers bepleitten vier jaar geleden het hoorrecht uit te breiden van kinderen vanaf twaalf jaar naar kinderen vanaf acht jaar. Gerechtshoven doen dat al, rechtbanken zijn ermee bezig. Onderzoek Lisa van Montfoort van Villa Pinedo is sceptisch. „Kinderen vanaf twaalf jaar zijn nog niet tevreden. Zorg eerst dat kinderen vanaf twaalf jaar het kindgesprek als een echt recht gaan ervaren, voordat je de groep groter maakt.”
Wens en belang van kind botsen
Ido Weijers heeft alle begrip voor ervaringen van kinderen, maar neemt het ook voor kinderrechters op. De emeritus hoogleraar jeugdbescherming aan de Universiteit Utrecht trainde voorheen rechters in de omgang met kinderen. Weijers bestudeerde een groot aantal uitspraken en toelichtingen door rechters over kinderen, ook in zaken van jeugdbescherming en strafzaken. „Daar zitten mooie uitspraken tussen”, zegt hij.
„Er wordt vaak opvallend goed geluisterd naar het kind. De gesprekken gaan vaak best goed, er is veel vooruitgang geboekt. Het is als met leraren: er zijn goede en minder goede. In de uitleg vertellen rechters dat hun uitspraak misschien niet altijd strookt met het verlangen van het kind, maar dat hun uitspraak uiteindelijk toch in het belang van het kind is.” Dan gaat het, bijvoorbeeld, over kinderen die loyaal blijven aan hun ouders, ondanks dat deze ouders hen verwaarlozen, mishandelen of zelfs misbruiken. „Kinderen zijn ongelofelijk loyaal. Het verlangen van het kind is niet hetzelfde als het belang van het kind.”
Moeder gooide brief weg
Ervaringsdeskundige Thom had, achteraf gezien, graag een onpartijdige persoon bij zich gehad, met wie hij het kindgesprek op de rechtbank had kunnen voorbereiden. Nooit heeft Thom uitleg gekregen van de rechter over diens besluit. „Maar ik weet niet of er ooit een brief is verstuurd, of dat mijn moeder deze brief open heeft gemaakt en gedacht dat haar kind dat niet nodig had.”
Onderzoeker Lisa van Montfoort van Villa Pinedo, kind van gescheiden ouders, heeft trouwens ook nooit een uitnodiging voor een kindgesprek gezien. „Ik was dertien. Ik vroeg laatst aan mijn moeder of ik dan toch een uitnodiging had gehad. Ze antwoordde: ‘Jawel, maar ik heb je daar toen niet mee willen belasten dus ik heb de brief weggegooid’.”
Lees ook
Scheiden is nu de norm, maar de samenleving is er niet klaar voor
