Rechtbank oordeelt: museumcollectie van vroegere Afrika Museum is wel van de paters

Ruim vijf eeuwen bleef de stadsmuur aan de zuidkant van de binnenstad van Maastricht fier overeind. Het verdedigingswerk weerstond een hele reeks belegeringen door Spanjaarden, Staatse troepen en Fransen. Het ontkwam aan de negentiende-eeuwse sloopdrift, toen in heel Nederland muren tegen de grond gingen om ruimte te maken voor stadsuitbreidingen, fabrieksterreinen of andere nieuwigheden. Maar op 23 maart 2019 stortte het bouwwerk alsnog met een donderend geraas in elkaar.

Bijna zes jaar later nadert de wederopbouw zijn voltooiing. Bouwvakkers leggen de laatste stenen op de muur. De eerste maanden van 2025 zal de nadruk op de afwerking van de groenaanleg liggen.

Met die stapeling moest het een keer fout gaan

„Aanvankelijk wilden we de schuld geven aan de toeristen die als laatsten over de muur liepen”, grapt gemeentelijk archeoloog Gilbert Soeters over de oorzaak van de ineenstorting van 2019. Maar uiteindelijk bleken er geen vijanden of kwaadwillenden aan te pas te zijn gekomen. „Het ging om een samenspel”, vertelt Ron Werné, vakspecialist vestingwerken bij de gemeente Maastricht en projectleider bij de hersteloperatie van de afgelopen jaren. „Aan de binnenkant drukte een flink pakket aarde tegen de muur. Wortels van bomen en inregenen deden de bouwkundige staat geen goed. Verder zijn de hardstenen buitenkant en de binnenkant van mergel bij de bouw onvoldoende aan elkaar gehecht. Met die stapeling moest het een keer fout gaan.”

Tijdens het onderzoek naar oorzaken van de ineenstorting kwam ook een enorme scheur in het aanpalende rondeel De Vijf Koppen aan het licht. Al snel was duidelijk dat die ook aangepakt moest worden. Het rondeel (een halfrond bolwerk) vormde eeuwenlang een belangrijk bastion voor het opstellen van geschut. De naam De Vijf Koppen verwijst naar het Verraad van Maastricht, een mislukte poging in 1638 om de stad aan de Spanjaarden uit te leveren. De vijf belangrijkste verdachten werden onthoofd en de koppen werden op de stadsmuur tentoongesteld. Met hun gezichten gericht op het ommeland van Maastricht en de kwaadwillende vijanden.

Verrassingen

Geluk bij een ongeluk was dat de ineenstorting in 2019 en het onderzoek daarna heel veel, soms onbekende geschiedenis blootlegde. Archeoloog Soeters citeert Winston Churchill: „Never waste a good crisis.” Volgens bouwhistorica Birgit Dukers zorgde het rondeel voor de meeste verrassingen. „De aanname was altijd dat het vanaf het begin als een soort kanonnenplatform functioneerde. Het blijkt echter in 1515-1516 gebouwd om vanuit twee boven elkaar gelegen zalen, via schietgaten, belegeraars te kunnen bestrijden. Daarbij ging het nog om eenvoudiger wapens zoals haakbussen, pijl en boog en kruisbogen.

„In een tijd waarin in grote delen van Europa territoriale en godsdiensttwisten woedden, volgden de militaire innovaties elkaar daarna snel op. Daarmee was het oorspronkelijke ronddeel snel verouderd. Om zwaar geschut te kunnen plaatsen en te kunnen weerstaan werden de zalen in het rondeel daarom al snel volgestort met aarde. Bovenop kwam een kanonnenplatform.”

Het regende ondertussen ook mooie, kleine ontdekkingen. Dukers: „Zoals een tekening van een uil op een van de muren. Maar ook een negentiende-eeuwse mijngang, tot bijna in het rondeel. Mogelijk is die aangelegd door belegeraars om het verdedigingswerk tot ontploffing te brengen. Het kan ook als een soort militaire oefening zijn ontstaan.”

Een belangrijke rol bij de redding van een groot deel van de Maastrichtse stadsmuur in de negentiende eeuw speelde de in de stad geboren Victor de Stuers. Hij was een van de grondleggers van de monumentenzorg in Nederland. Velen vonden sloop prima. De liberale minister Pieter van Bosse zei „dat oudheden geen regt van bestaan hebben als zij het tegenwoordig geslacht hinderen”. De Stuers bleef hameren op de waarde van alle moois uit het verleden.

Romantisch decor

Wat aan de zuidkant van Maastricht meehielp was dat daar een villapark verrees. Voor het in Engelse landschapsstijl ingerichte park tussen die stadsuitbreiding voor de welgestelden en de oude stad vormde de omwallingen het perfecte romantische decor.

Na al het onderzoek sinds maart 2019 en het blootleggen van de gelaagde bouwgeschiedenis rees de vraag welke stadsomwalling na het herstel zichtbaar moest worden. „Voor de muur is – ook vanwege de nadelige druk – gekozen voor het blijvend weglaten van de aarde aan de achterkant”, zegt Werné. „Daardoor kan ook de oude weergang, waarover verdedigers wachtliepen en waar vanaf ze schoten op vijanden, weer zichtbaar worden. In het rondeel is de oorspronkelijke situatie met twee boven elkaar gelegen zalen en schietgaten rondom straks weer te zien.”

De kosten voor het herstel liepen de afgelopen jaren sterk op en bedragen uiteindelijk zo’n tien miljoen euro. Dat bedrag komt vrijwel volledig voor rekening van de gemeente Maastricht. De enige co-financier was de provincie Limburg. Die gaf vier ton.

Vakspecialist vestingwerken Werné: „Onze stad heeft de rijkdom dat we erfgoed van krijgsgeschiedenis vanaf de Romeinse tijd tot aan de Tweede Wereldoorlog kunnen laten zien. Maar dat betekent ook voortdurend keuzes maken, omdat de budgetten niet oneindig zijn. Door de uitgave aan de restauratie van De Vijf Koppen zal noodzakelijk onderhoud aan de andere vestingwerken op sommige plaatsen moeten worden uitgesteld.”

Delen

Mail de redactie