Felle kritiek klinkt op de Oekraïense president nu de belangrijkste anticorruptie-organen van het land hun onafhankelijkheid dreigen te verliezen. De Verchovna Rada, het parlement, heeft dinsdag ingestemd met een wet hiertoe.
Het Nationaal Anti-Corruptiebureau (NABU) en het Gespecialiseerd Parket voor Corruptiebestrijding (SAP) moeten volgens deze wet rechtstreeks aangestuurd gaan worden door het Openbaar Ministerie.
Als wetsvoorstel 12414 door president Volodymyr Zelensky wordt bekrachtigd, kunnen de instellingen zelf geen rechtszaken meer beginnen. De procureur-generaal kan dan inzage krijgen in alle lopende onderzoeken en bindende instructies voor de uitvoering geven. Ook kunnen de organisaties geen gerechtelijk vooronderzoek meer doen.
„Een heel lelijk verhaal”, noemt politicoloog en commentator Ihor Reiterovytsj het telefonisch. „Van buitenaf ziet het er zo uit: zodra de twee instanties corrupte bestuurders voor de rechter konden gaan brengen, wordt het werk snel stilgelegd en geblokkeerd. Dit is overeengekomen met het kantoor van de president.”
Critici vrezen dat de corruptiebestrijding hiermee tandeloos wordt gemaakt en in het ergste geval onder controle komt te staan van de regering. „De procureur-generaal is hoofdzakelijk een politieke benoeming”, aldus Reiterovytsj. „De president wijst hem aan en het parlement stemt erover.” De partij van Zelensky heeft de meerderheid in het parlement.
263 van de 324 aanwezige parlementariërs stemden voor de wet. Oppositieleden riepen „schande!” door de zaal. „Het is een dag van schaamte voor Oekraïne”, schrijft oppositieparlementariër Oleksi Gontsjarenko.
De directeur van het Nationaal Anti-Corruptiebureau riep tijdens een persconferentie president Zelensky op de wet niet te tekenen en zwoer zich niet neer te leggen bij een verlies van onafhankelijkheid. De organisatie roept het IMF, de EU, de VS en andere bondgenoten op om druk uit te oefenen op de regering.
Politieke storm
De ontwikkeling kan een politieke storm op gang te brengen in Oekraïne. Temeer omdat de wet gepaard gaat met machtsvertoon. Deze week vielen agenten van de inlichtingendienst SBOe zonder gerechtelijk bevel binnen bij het anticorruptiebureau NABU. In totaal werden zo’n tachtig huiszoekingen gedaan, onder meer bij negentien medewerkers van het bureau.
Een van de top-detectives van het bureau is gearresteerd en wordt ervan verdacht een Russische spion te zijn. Anderen werden onderzocht „vanwege de vermeende betrokkenheid van bepaalde personen bij verkeersongevallen”, aldus een verklaring van het NABU.
Hoewel optreden tegen Russische inmenging wenselijk is, zoals ook critici erkennen, moet dat geen dekmantel zijn om een hele organisatie uit te kleden. De directeur stelt bovendien dat zeker drie medewerkers verwondingen opliepen tijdens de huiszoekingen, en dat medische diensten weigerden rapportage te doen over de ernst daarvan, „onder druk van de autoriteiten”.
Vorige week waren er ook huiszoekingen in relatie tot een strafzaak tegen de prominente anti-corruptievoorvechter Vitali Sjaboenin. De inlichtingendienst zou bijzondere interesse hebben gehad in zijn telefoon en onderzoeksdata.
Sjaboenin hangt vijf tot tien jaar cel boven het hoofd, omdat hij het leger „onjuist” gediend zou hebben gedurende zo’n vier maanden in 2022. Sjaboenin zet zich volgens medestanders juist al sinds het begin van de invasie in voor de verdediging van Oekraïne. Hij noemt de zaak „politiek gemotiveerd en juridisch leeg”.
Hij stelt bovendien dat de rechtbank weigert bewijs aan te nemen waarmee hij zijn onschuld kan bewijzen. De zaak is opgeschort tot 20 augustus en Sjaboenin is voorlopig op vrije voeten.
‘Droom in duigen’
Critici zien een achteruitgang van de democratie in Oekraïne. „Niemand geeft meer om de rechtstaat”, zegt Daria Kalenjoek, uitvoerend directeur van het Anti-Corruption Action Center (AntAC), waar ook Sjaboenin actief is.
De Verenigde Staten waren sinds 2014 de belangrijkste ondersteuner van hervormingen op het gebied van corruptiebestrijding en goed bestuur in Oekraïne. Sinds het aantreden van Trump is hier geen geld en aandacht meer voor. „Onze autoriteiten lijken dat te beschouwen als groen licht om te doen wat ze willen”, zegt Kalenjoek.
Dat de vrijheden en democratie tijdens een existentiële oorlog ingeperkt worden, is niet zo vreemd. Maar de oorlog duurt al meer dan drie jaar en er is een stuwmeer aan vragen ontstaan over het bestuur. Verkieziengen zijn er niet. En vanwege de krijgswet zijn straatprotesten – een favoriet politiek instrument in Oekraïne dat deze eeuw al twee revoluties zag – niet alleen verboden maar vanwege de onophoudelijke Russische aanvallen ook gevaarlijk.
„Behalve klagen heeft de bevolking geen legitieme manier om iets te doen. Dus kijkt de bevolking naar Brussel”, zegt analist Bob Deen van Clingendael. „En dan zijn ze teleurgesteld dat EU-Commissievoorzitter Von der Leyen niets doet.”
Rond 20.00 uur dinsdagavond bleek er in Kyiv alsnog een protestactie te zijn. Enkele tientallen demonstranten kwamen bijeen.
„De bevolking van Oekraïne wil rechtvaardigheid. Eerlijkheid en toetreding tot de EU, met een goede rechtsstaat, goed bestuur en hervormingen. Daar strijden we voor”, zegt Kalenjoek. „Maar die droom is vandaag in duigen gevallen.”
Door bondgenoten is bezorgd gereageerd op de wet. De NABU was juist opgericht na de revolutie van 2014 om machtsmisbruik, fraude en ondermijning aan te pakken. „De EU is verontrust over het recente handelen van Oekraïne ten aanzien van de anti-corruptie instanties”, stelde Guillaume Mercier, woordvoerder van de Europese Commissie. „Deze instanties zijn cruciaal voor de hervormingsagenda.” Die agenda is gekoppeld aan het potentiële EU-lidmaatschap.
Door hardhandig op te treden tegen de corruptiebestrijdes „bedreigt Zelensky niet alleen de democratische toekomst van Oekraïne”, schreef The Kyiv Independent vorige week in een hoofdredactioneel commentaar. „Hij geeft een kostbaar cadeau aan onze vijanden die het land willen zien afglijden en de samenleving verdeeld willen zien”.
