Héél héél véél bellen.” De twee scholieres waren al een tijdje te horen, boven de uurwerken van Museum Zaanse Tijd uit. Vingers voortdurend aan de fietsbel. Slingerend om de toeristen die de groene houten molens en huizen van de Zaanse Schans bezoeken. „Irritant”, noemen de tieners het: op de Kalverringdijk, het doorgaande fietspad van en naar Wormer, is het voortdurend oppassen.
Zelfs op een relatief rustige maandagmiddag, als je maar kort bij bewoners op het stoepje of in de tuin zit, zie je genoeg bijna-ongelukken. De toerist die, selfiestick in de hand, van een wit houten bruggetje stapt en niet links of rechts kijkt – een scholier gooit zijn stuur met kratje voorop om. Het gezin dat, wegens de drukte op het voetpad bij de molens afstapt – bijna in botsing met twee jongens op fatbikes. Het plukje meisjes dat een selfie probeert te maken midden op straat – de oudere mevrouw die, boodschappen achterop, duidelijk gewend „careful!” gilt.
De Zaanse Schans was nooit bedoeld als toeristische attractie, maar ontstond in de jaren zestig als wijk om de Zaanse molens en architectuur te behouden. Zo’n twintig gezinnen wonen er, te midden van wat buitenlandse toeristen zien als ‘typisch Hollands’: groene weiden met koeien en schapen, slootjes met gele lisdodden en bruggetjes daarover. Er is een klompenmakerij, een kaasboerderij, je kunt er pannenkoeken eten of een ijsje, en natuurlijk de molens bezoeken.
Inmiddels is de Zaanse Schans na het Rijksmuseum en de Keukenhof de meest bezochte plek van Nederland, met afgelopen jaar 2,6 miljoen bezoekers.
Stonden ze meteen juichend tegenover de plannen? Nee, ook voor hen is het een verandering
Meebetalen
Of dat té druk is, hangt af van met wie je spreekt. Waar bewoners, de gemeente Zaanstad, de stichtingen die het monumentale molenerfgoed beheren en de ondernemers die de winkels op de Schans uitbaten het wél over eens zijn: de toeristen zouden moeten meebetalen. Aan het kostbare onderhoud van de molens en de houten huizen, en van de straten en bruggetjes die extra worden belast. Aan de infrastructuur die nodig is voor alle tourbussen, aan de wc-hokjes en de handhavers.
Nu dragen de gemeente, haar inwoners en de erfgoedstichtingen die kosten. De Zaanse Schans zelf is vrij toegankelijk. Alleen wie een molen of museum bezoekt, moet een kaartje kopen.
Dat is ook de achtergrond van een recente stemming in de gemeenteraad van Zaanstad. Want áls de toeristen moeten gaan betalen (17,50 euro is het voorstel), dan moeten ze langs een kassa en moeten de straatjes in de wijk aan de openbaarheid worden onttrokken, zoals dat officieel heet, zodat de Zaanse Schans een afgesloten gebied kan worden. De Kalverringdijk is dan geen openbare weg meer, het college wil het fietspad verleggen. Tegelijk moet de wijk volgens het collegevoorstel wel gratis toegankelijk blijven voor Zaankanters. En alles moet liefst in 2026 zijn gerealiseerd.
„Er zijn duidelijk vergevorderde plannen, maar veel is nog onduidelijk”, zegt een van de bewoners. „Wordt het een virtueel hek om de wijk of wordt onze bewegingsvrijheid weggenomen? Wat gebeurt er als er familie op bezoek komt?” Ze wil niet met haar naam in de krant, zoals ook andere bewoners dat niet willen. Er is „redelijk wat gedoe” op de Zaanse Schans, zegt ze met gevoel voor understatement.
Verhit, emotioneel debat
Want de vier erfgoedstichtingen en ondernemers staan, zo bleek ook tijdens diverse gemeenteraadsvergaderingen, lijnrecht tegenover elkaar. Dat zorgt voor verhitte debatten en zelfs beschuldigingen over intimidatie. De stichtingen vinden kaartverkoop noodzakelijk omdat volgens hen het erfgoed alleen zo onderhouden kan worden en de molens kunnen blijven draaien. De ondernemers vrezen voor hun inkomsten omdat volgens hen toeristen naast een kaartje van 17,50 euro niet óók nog willen betalen voor demonstraties van oude ambachten of voor producten als kaas en souvenirs.
Een van de bewoners vertelt dat er vaak wordt gedacht dat de Zaanse Schans „een gouden mijntje” is voor ondernemers. In de zomer wel, zegt ze. In de winter kampt iedereen in de houten panden met hoge energiekosten en is er nauwelijks aanloop. De erfgoedstichtingen zeggen dat hun kapitaal vooral zit in de monumenten, en dat er naast het kostbare onderhoud te weinig geld over zou zijn om andere kosten te dragen.
„Er zijn verschillende belangen, de onderlinge verhoudingen zijn al tijden vertroebeld”, vertelt Jacob Spaander, oud-stadsdichter en muzikant op de Schans. Hij was een van de laatste insprekers na twee enkele uren durende inspreekavonden in de raadszaal, waar hij probeerde de gemoederen te sussen. Hij zegt dat „mensen elkaar dingen zijn gaan verwijten. Het gevaar is dat de beslissing van de gemeenteraad niet zal worden gedragen door alle partijen.”
Niet dat Spaander gerust is. „De Zaanse Schans wordt volgens de plannen semi-openbaar, als Zaankanter kan je er op, zegt de gemeente. Maar wat als dat niet werkt?” Hij vreest dat de wijk dan helemaal uit de openbaarheid wordt gehaald, een pretpark wordt.
De semi-openbaarheid baart bewoners ook zorgen. Een echtpaar vertelt dat het nu ’s avonds rustig is. Maar als een toegangskaartje alleen overdag gaat gelden, vrezen ze dat de toeristenstroom zich naar de avond verplaatst. Want waarom zouden touroperators dát dan niet aanbieden?
Molens, kaas en klompen
In Amsterdam verkopen die operators kaartjes voor een ritje langs de molens van de Zaanse Schans, de kaas in Edam en de klompen in Volendam. De grote bussen staan met draaiende motoren op het parkeerterrein voor het Zaanse Museum. Op een maandagmiddag is daar nog plek, op drukke dagen als het terrein vol is, ‘gooien’ ze hun passagiers op straat eruit. Automobilisten parkeren in bermen of in een nabijgelegen gehucht.
Het was hier vroeger zo gemoedelijk. De opzet was om de molens te behouden, er was niets materialistisch aan
Daar wil de gemeente eveneens een einde aan maken. Ook daar lijkt overeenstemming over. De oplossing ligt volgens het college in spreiding door het jaar heen, in „betere parkeervoorzieningen, meer elektrisch vervoer en krachtiger handhaving”, in het aantrekkelijker maken van het openbaar vervoer en vervoer over water. Dat moet onder meer uit de toegangsprijs worden betaald.
Raymond Deijle vaart al toeristen rond over de Zaan, en vertelt zijn passagiers over de geschiedenis van de streek en de molens. Met zijn moeder en broer zit hij op een bankje. Zij zegt: „Het was hier vroeger zo gemoedelijk. De opzet was om de molens te behouden, er was niets materialistisch aan.” Zijn broer Chris zegt: „Als je nu om een uur of tien op het station bent, zit de trein al tjokvol.” Deijle wijst om zich heen naar de historische panden: „Als er minder toeristen komen, dan kan dit alles helemaal niet uit.”
Pannenkoek
Het college wil ook wel minder toeristen: met 1,8 miljoen bezoekers per jaar zou de Zaanse Schans met 17,50 euro per persoon rondkomen. Wethouder Wessel Breunesse (Openbare Ruimte en Cultuur, GroenLinks) wil vooral inzetten op toeristen die „langer verblijven, voor kwaliteit en voor de cultuurhistorie komen”, die dan ook „een pannenkoek eten”. Zij kunnen gelokt worden met „een gezamenlijk verhaal” van ondernemers en erfgoedstichtingen, denkt hij.
De raad heeft vooral veel vragen aan Breunesse. Zelfs de coalitie, die deze donderdag voor het voorstel zal gaan stemmen, zit vol vragen over de uitwerking. Want zijn de ondernemers wel tijdig en voldoende betrokken? Hoe wordt de toegang voor Zaankanters gegarandeerd? En maakt het uit of er meer dan de benodigde vijfhonderd handtekeningen zijn verzameld om een referendum over de openbaarheid van de Zaanse Schans te houden?
Breunesse zegt dat hij de bewoners „uiterst serieus” neemt. „Stonden ze meteen juichend tegenover de plannen? Nee, ook voor hen is het een verandering.” Hij wil ervoor zorgen dat er entree kan worden geheven „niet achter een hek maar op een natuurlijke manier”.
Hij zegt dat de raadsleden een principebesluit moeten nemen, en dat de uitwerking volgt. „Het fietspad is genoemd, de toegang voor Zaankanters. Ik realiseer me maar al te goed dat 2026 ambitieus is.” Volgens de wethouder draait het raadsbesluit donderdag ook maar om één vraag: „Gaan we de kosten voor de Zaanse Schans bij de belastingbetaler leggen of bij de toerist?”
Lees ook
Hoe het toerisme op de Zaanse Schans uit de hand liep
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data132553893-f3afb4.jpg|https://images.nrc.nl/_34e3LjJapu3x21EfJCdp8w0ReY=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data132553893-f3afb4.jpg|https://images.nrc.nl/Sso8EjIlNEjEPVie8m-HQFhX7KU=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data132553893-f3afb4.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data132284895-320a88.jpg|https://images.nrc.nl/dhwlgl0MoNE6ZlLeQrET6weMH8A=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data132284895-320a88.jpg|https://images.nrc.nl/gBh7d7UAz62PqnLTeCRdbWO_KAk=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data132284895-320a88.jpg)
