Elon Musk was al de rijkste man ter wereld, maar wordt hij ook de machtigste? Redacteur Merijn de Waal legt uit waarom Musk zich plots bezig houdt met wereldpolitiek en hoe de opbloeiende liefde tussen hem en aankomend president Trump daar onderdeel van is.
Topkok Jonnie Boer, eigenaar van onder meer sterrenrestaurant De Librije in Zwolle, is op 60-jarige leeftijd overleden. Dat heeft zijn zoon Jimmie Boer woensdag op Instagram bevestigd. Eerder op de avond schreef De Telegraaf, op basis van een woordvoerder van Boers vrouw Thérèse, dat hij op Bonaire zou zijn overleden aan de gevolgen van een longembolie.
Boer was met De Librije de enige Nederlandse chef met drie Michelinsterren. Boer en zijn vrouw Thérèse namen het restaurant in 1993 over en kregen datzelfde jaar hun eerste ster. Op zijn 33ste werd Boer al de eerste Nederlandse chef die twéé sterren kreeg. De derde ster kwam erbij in 2004.
Op Instagram schrijft zoon Jimmie: „Dank voor alles wat je mij hebt gegeven. Ik ga je trots maken ook al ga je het niet zien”. Bij een feest ter ere van het dertigjarige jubileum van De Librije maakten Jonnie en Thérèse Boer bekend het restaurant stap voor stap over te gaan dragen aan hun kinderen Jimmie en Isabelle en chefkok Nelson Tanate.
Dit bericht wordt aangevuld.
Lees ook
De invloed van De Librije op de Nederlandse gastronomie is niet te onderschatten
Het moet helemaal anders in de top van de ambtenarij, als het aan minister van Binnenlandse Zaken Judith Uitermark (NSC) ligt. De Algemene Bestuursdienst (ABD), een poule van topambtenaren die om de paar jaar van functie veranderen, moet meer „rechtsstatelijk besef” en inhoudelijk vakmanschap worden bijgebracht, en de dienst wordt mogelijk ook fors ingekrompen. Oftewel, Uitermark wil versoberen én verbeteren, maar gaat dat wel samen?
De Tweede Kamer gaat donderdag over de hervormingsplannen van de ABD in debat. De plannen van minister Uitermark zijn in lijn met de brede bezuiniging van het kabinet op de Rijksoverheid. Ieder ministerie moet de komende jaren structureel 22 procent aan budget inleveren voor een „efficiëntere en effectievere” overheid, zo schreef het ministerie van Binnenlandse Zaken eerder. Dat zal niet gaan zonder het personeelsbestand in te krimpen.
NSC-minister Uitermark heeft de ABD in het vizier omdat de dienst onder vuur kwam te liggen na de Toeslagenaffaire. Onder leiding van topambtenaren op het ministerie van Financiën werd een grootschalige fraudejacht op toeslagenouders geopend. Toenmalig NSC-leider Pieter Omtzigt stelde in het verkiezingsprogramma van 2023 daarop zelfs voor om de ABD compleet op te doeken. Topambtenaren moesten alleen nog worden geselecteerd op basis van „affiniteit” en „(ervarings-)deskundigheid” op het betreffende beleidsterrein.
Ook het roulatiesysteem binnen de ABD kreeg steeds meer kritiek. Topambtenaren worden geacht eens in de zeven jaar te wisselen van functie. Zo wordt de uitwisseling van kennis en contacten tussen ministeries warm gehouden, is het idee. Dat roulatiesysteem werkte echter iets te goed. Nog geen derde van de topambtenaren bleef in zijn vorige functie een periode van vijf jaar zitten. Hierdoor kampten de ministeries met een gebrek aan ervaring, bleek uit een analyse van NRC in 2020. De angst bestond dat hierdoor ook vakinhoudelijke kennis op de departementen te snel verloren ging.
Lees ook
Onervaren topambtenaren zijn funest voor kwaliteit bestuur
Uitermark onderzoekt nu meerdere scenario’s om de ABD te versoberen. In het meest vergaande scenario wordt de dienst teruggebracht van in totaal 1966 topambtenaren naar nog maar 716. De minister wil de ABD tegelijkertijd hervormen om na meerdere overheidsschandalen „het vertrouwen van de burger in de overheid terug te winnen”, schreef Uitermark eerder. Door bij het opleiden van topambtenaren meer te focussen op „rechtsstatelijk besef, vakinhoudelijke kennis en ambtelijk vakmanschap”, denkt de minister dit te kunnen bereiken.
‘Probleem dat niet bestaat’
Deskundigen zijn kritisch en sceptisch over de plannen van Uitermark. Mirko Noordegraaf, hoogleraar bestuurskunde aan de Universiteit Utrecht, stelt dat de focus bij de ABD al veel minder ligt op het snel rouleren van topambtenaren. De gemiddelde verblijfsduur van topambtenaren is sinds 2019 inderdaad enigszins verbeterd, blijkt uit een evaluatie van een visitatiecommissie. In 2019 zaten topambtenaren gemiddeld 4,3 jaar op hun plek, in 2023 was dat gestegen naar 4,7 jaar.
„Kijk bijvoorbeeld naar Kim Putters”, zegt Noordegraaf. Putters mocht twee jaar langer dan gebruikelijk, van 2013 tot 2022, directeur blijven van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP). „Het laat zien dat het roulatiesysteem niet meer die harde grenzen van vroeger kent”, aldus Noordegraaf.
Bovendien is de ‘nieuwe’ nadruk op ambtelijk vakmanschap en inhoudelijke kennis volgens deskundigen te simpel: het doet tekort aan de kwaliteit van de ABD. „Niemand zal hierover zeggen: wat een slecht idee, daar ben ik op tegen”, zegt oud-topambtenaar Roel Bekker, onder meer voormalig secretaris-generaal bij het ministerie van Volksgezondheid. Maar het wekt volgens hem de suggestie dat binnen de topambtenarij op dit moment een gebrék aan kennis en vakmanschap is.
Ik ben nog nooit een topambtenaar tegengekomen die geen idee had hoe de rechtsstaat werkt
Ten onrechte, zegt Noordegraaf. „Voor goed leidinggeven heb je niet alleen vakinhoudelijke kennis nodig.” De hoogleraar onderzocht in 2020 in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken de staat van de ABD. Op zijn advies is een uitgebreide aanpak voor de selectie van topambtenaren uitgerold: er wordt niet alleen naar vakinhoud gekeken, maar ook of de persoon in de context van de functie past. Een topambtenaar in de jeugdzorg zou bijvoorbeeld zowel kennis van jeugd als van relaties met gemeenten moeten hebben.
De extra focus op rechtsstatelijk besef doet bij experts ook de wenkbrauwen fronsen. „Het is een oplossing voor een probleem dat niet bestaat”, zegt Martijn van der Steen, bijzonder hoogleraar bestuurskunde aan de Erasmus Universiteit. Hij was hoofdonderzoeker van de visitatiecommissie die de ABD in 2023 evalueerde. „Ik ben nog nooit een topambtenaar tegengekomen die geen idee had hoe de rechtsstaat werkt, of niet wist hoe wetgevingsprocessen werken.”
Dat betekent volgens hem en Noordegraaf niet dat er niets te verbeteren is. Zo heeft de dienst een slag te slaan als het gaat om diversiteit, zeggen ze. Hoewel de genderbalans al iets verbeterd is – in 1995 was nog maar 3 procent van de ABD’ers vrouw, in 2023 was dit 46 procent – blijft de werving van topambtenaren met diverse culturele achtergronden nog achter. Daar ligt volgens Van der Steen een grote uitdaging voor de ABD. „Maar een versoberingsronde gaat dat niet oplossen.”
Cosmetische ingreep
De deskundigen zien de plannen van Uitermark vooral als een cosmetische ingreep: van buitenaf lijkt er veel te veranderen, zonder dat er wezenlijk iets verbetert. Zo blijft het onduidelijk hoeveel geld de versobering zal opleveren. De ambtenaren die straks mogelijk niet meer onder de ABD vallen, verliezen namelijk niet hun baan.
Volgens Martijn van der Steen zijn de opbrengsten onduidelijk, maar staat er door de hervormingsplannen wel iets op het spel, namelijk de wisselwerking tussen beleid en uitvoering. Topambtenaren die nu rouleren tussen ministeries en uitvoeringsorganisaties als DUO nemen hun kennis en ervaring mee als zij van functie wisselen. Maar als deze ambtenaren straks geen deel meer uitmaken van de ABD, valt deze vanzelfsprekendheid volgens Van der Steen weg. Terwijl minister Uitermark in de aankondiging van de hervormingsplannen stelde dat uitvoering juist centraal moet staan in het werk van topambtenaren.
Van der Steen vindt Uitermarks plannen dan ook vooral paradoxaal. „Ze wil het vertrouwen van de burger terugwinnen, maar die burger gaat er weinig van merken als topambtenaren alleen een dagje een extra module rechtsstatelijk besef krijgen.”
Lees ook
Hoge ambtenaren bezorgd over samenwerking met politiek, topoverleg bij Rutte
Bij vrijwel elk bedrijf zou het nieuws dat de topman twee dagen per week iets anders wil doen, slecht ontvangen worden. Bij Tesla veroorzaakte het woensdag vooral opluchting.
Dinsdagavond, bij de presentatie van dramatische kwartaalcijfers, kondigde Elon Musk aan dat hij vanaf mei meer tijd wil gaan besteden aan zijn baan bij Tesla. Hij gaat zich minder bemoeien met zijn rol als hoofd van DOGE, de operatie die het Amerikaanse overheidsapparaat dient af te slanken en duizenden ambtenaren wil ontslaan. Dat gaat hij naar eigen zeggen nog maar „een dag of twee per week” doen.
De aankondiging volgde op het nieuws dat de winst van Tesla in het eerste kwartaal ruim 71 procent lager uitkwam dan in dezelfde periode een jaar eerder, op 409 miljoen dollar. Dat was ook veel lager dan analisten hadden verwacht. De beurskoers van het bedrijf steeg woensdag meer dan 7 procent (hij is wel nog altijd ongeveer de helft van een hoogtepunt half december).
Zonder opbrengsten van rente op de enorme berg cash die Tesla bezit, de opbrengsten van investeringen van het bedrijf én de opbrengsten van de verkoop van uitstootcredits aan andere automerken, was zelfs een verlies overgebleven.
Musk zei dat „het grootste deel van het werk” om DOGE op te zetten gereed is. Er is een team, benadrukte hij, dat verder zal werken om de overheidsfinanciën op orde te krijgen.
Hoewel Musk het verband niet expliciet maakte, lijkt hij met zijn stop toe geven aan een toenemende druk van beleggers en analisten die de laatste weken felle kritiek uitten. Musk leek compleet afwezig als topman van Tesla en toonde vrijwel geen interesse in het merk.
‘Merkcrisistornado’
De afgelopen maanden werd duidelijk dat Musk het merk schaadde door zich zo openlijk met president Trump te associëren en een controversiële bezuinigingsoperatie te leiden. Soms maakte het een bijna corrupte indruk: half maart leken de twee op een oprijlaan van het Witte Huis samen een soort autodealer te runnen, toen ze voor de verzamelde pers Tesla’s aanprezen en Trump verzekerde dat hij twee exemplaren had gekocht.
De afgelopen maanden werd al duidelijk dat de verkopen van het merk in met name Europa waren ingestort. Zelf sprak het bedrijf dinsdag bij de kwartaalcijfers in een bericht aan beleggers van „veranderend politiek sentiment” als een van de redenen voor een lagere vraag naar auto’s. Verder maakte het aan de activiteiten van Musk weinig woorden vuil. Financiële cijfers per continent deelde het niet.
De stap terug van Musk valt samen met zijn groeiende kritiek op het handelsbeleid van de regering-Trump
Zelfs grote Muskfanaten begonnen de laatste tijd kritiek te uiten op het gedrag van hun favoriete topman. Musk veroorzaakt een „merkcrisistornado”, zei Dan Ives van investeringsbank Wedbush Securities, al jarenlang een grote Muskfanaat. Hij riep Musk op meer tijd te besteden aan zijn automerk. „Je wilt niet dat Tesla een politiek symbool wordt.”
Duidelijk is overigens wel dat het gedrag van Musk niet de enige reden is voor de slechte prestaties van Tesla. Het bedrijf kampt ook met een verouderd modellenaanbod, en bouwt dezer dagen productielijnen om waar het later dit jaar een vernieuwde Model Y op wil produceren.
Vraag blijft in hoeverre een stap terug van Musk bij DOGE daadwerkelijk helpt om het imagoprobleem van het merk op te lossen. Musk blijft politiek actief, en in landen als Duitsland lijkt de schade al geleden. Hier trad Musk op in de verkiezingscampagne van de radicaal-rechtse AfD, tot afschuw van veel Duitsers. Tesla verkocht er in maart slechts 2.229 auto’s.
Bovendien blijft de tijd van Musk sowieso verdeeld. Hij runt officieel ook sociaal medium X, ruimtevaartbedrijf SpaceX en nog een aantal kleinere bedrijven.
Schadelijke impact
De stap terug van Musk valt ook samen met zijn groeiende kritiek op het handelsbeleid van de regering-Trump. Eerder deze maand noemde Musk heffingenarchitect Peter Navarro een „idioot” en „dommer dan een zak bakstenen”. De handelsbarrières die Trump opwerpt lijken Musk vanuit zijn rol als ondernemer dwars te zitten. Dinsdag zei hij daarover in een gesprek met analisten en investeerders dat hij zich bij Trump blijft inzetten voor „lage heffingen in plaats van hoge heffingen, maar dat is alles wat ik kan doen”.
In het bericht aan beleggers maakte Tesla ook melding van mogelijke schadelijke impact van „snel veranderend handelsbeleid”. Het merk heeft in de autowereld het zeldzame voordeel dat het de Amerikaanse markt bijna volledig kan bedienen vanuit de Verenigde Staten zelf. Maar Trump is voorlopig nog altijd van plan op 3 mei heffingen in te voeren op auto-onderdelen, en dat zou Tesla absoluut raken. Ook wees het bedrijf erop dat heffingen economische onzekerheid kunnen creëren, en daarmee de vraag naar auto’s kunnen beïnvloeden.
Lees ook
Lees ook: Van de Chinese concurrentie tot Elon Musk zelf, dit zijn de drie plagen van Tesla
Musk waarschuwde er in een gesprek met analisten bovendien voor dat hij mogelijk problemen ziet bij plannen van Tesla om menselijke robots te gaan maken. China heeft namelijk – niet lang na de aankondiging van Amerikaanse heffingen op Chinese producten – exportbeperkingen ingevoerd op magneten gemaakt van zeldzame aardmetalen. Deze zijn cruciaal voor deze robots, en tekorten hiervan kunnen de productie ervan dwarszitten, aldus Musk.
