‘Het moment dat ik besefte dat we een volstrekt andere Europese Unie hadden, was tijdens een EU-top in Brussel waar ik regeringsleiders voor het eerst in het Russisch hoorde spreken.” In de Haagse Sociëteit De Witte vertelt voormalig Europees topdiplomaat Tom de Bruijn over zijn ervaringen als EU-ambassadeur (2003 tot 2011) namens Nederland.
„Het was net na de grote EU-uitbreiding in 2004, met tien voornamelijk Oost-Europese landen, en op de gang tijdens de top zaten leiders uit die landen te overleggen in het Russisch. Angela Merkel, opgegroeid in Oost-Duitsland, zat er ook bij. Het is de taal die hen verbond, die hadden ze in hun jeugd moeten leren. Natuurlijk weet je dat. En toch was het voor mij een shock: alles was anders geworden.”
De Bruijn (1948) – tevens oud-minister van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking namens D66 – is nu actief als gastdocent en publicist. Eind vorig jaar verscheen zijn boek Hoogmoed en onmacht – Geopolitiek en de Europese Unie, waarin hij kritisch is over verdere EU-uitbreiding en over de ambitie van de EU een geopolitieke speler in de wereld te worden. „Is het hoogmoed”, vraagt hij zich in zijn boek af. En: „Dreigt de EU zich niet te vertillen aan de uitbreiding met Oekraïne, Moldavië, Georgië en zes Balkanlanden?”
Volgens u begeeft huidig Europees Commissie-voorzitter Ursula von der Leyen zich op een „glibberig pad” als het om verdere EU-uitbreiding gaat. Uw geluid is bijna dissonant in Brussel, waar men overheersend voor uitbreiding is.
„Ik bedoel ermee dat voor mij de EU-uitbreiding niet automatisch een geopolitieke noodzaak is, zoals je in Brussel nu voortdurend hoort. Er zijn ook geopolitieke argumenten tégen de uitbreiding. Eén daarvan is dat door uitbreiding met diverse voormalige Sovjetrepublieken de EU mogelijk in een permanent conflict met Rusland komt en Rusland nog verder in de armen van China drijft. Als je het per se wil, dan moet je ervoor gaan. Maar dat betekent wel dat je als EU in het geval van Russische agressie, nu tegen Oekraïne maar straks wellicht ook tegen uitbreidingskandidaten als Moldavië, die landen te hulp móet schieten. Dat hebben we in de EU-verdragen nou eenmaal met elkaar afgesproken.
Het punt is dat de EU daar zelfstandig niet toe in staat is. De EU heeft haar veiligheid in feite uitbesteed aan de NAVO. EU-uitbreiding impliceert dus NAVO-lidmaatschap. Uitbreiding zónder veiligheidsgaranties van de NAVO en de Amerikaanse president Trump is voor de EU zeer risicovol.”
Daar zal Von der Leyen toch wel over nagedacht hebben, toen zij Oekraïne welkom heette als officieel EU-kandidaatlid?
„Ze sprak voor haar beurt en heeft de regeringsleiders voor het blok gezet. Ze deed het vanuit een vorm van emotiepolitiek, vanuit de vanzelfsprekende behoefte om de Oekraïners een hart onder de riem te steken, en ging er pas later de geopolitieke argumenten bij zoeken.”
Emotiepolitiek is verleidelijk tegen het dramatische decor van oorlog?
„Ze had beter eerst kunnen overleggen, vooral met de Franse en Duitse regeringsleiders. Nu zitten we met die belofte, en die moet de EU getrouw uitvoeren, vind ik. Je kunt nu niet zeggen: euh, dat was toch niet zo verstandig, laat maar zitten. Dat zou de geloofwaardigheid van de EU enorm op het spel zetten. Dus dat traject zal moeten worden voortgezet. Mijn pleidooi is om dat in een rustig tempo te doen. In de tussentijd moet de EU haar eigen defensie op orde brengen.”
Vertragen dus?
„Ja. Daar zijn nog meer redenen voor. Want realiseer je dat toetreding van een groot land als Oekraïne de EU voor enorme uitdagingen stelt. Intern: denk alleen al aan het gemeenschappelijk landbouwbeleid, dat in één klap grotendeels door Oekraïne zal worden beheerst. Oekraïne is een landbouwgrootmacht, die absorbeer je niet zomaar een, twee, drie binnen de Europese Unie.”
Is er wel voldoende draagvlak voor verdere uitbreiding? Het Oekraïne-referendum in Nederland in 2016, tegen het EU-associatieverdrag met Oekraïne, was een alarmbel. Zijn er nu politici die durven te vertellen welke offers moeten worden gebracht voor verdere EU-uitbreiding?
„Politici beseffen te weinig dat ze mensen mee moeten nemen in dit verhaal. Het gevaar is niet gering dat in een van de lidstaten in een referendum tegen wordt gestemd. Dat zou een blamage zijn voor de EU. Als je de politieke ontwikkelingen in grote lidstaten als Frankrijk en Duitsland volgt, dan is de trend niet bepaald gunstig wat betreft verdere uitbouw van de EU.
Daarnaast moet je rekening houden met historische gevoeligheden. Neem Polen, fel voorstander van Oekraïnes toetreding. Toch las ik laatst dat de Poolse minister van Buitenlandse Zaken Sikorski van Oekraïne allereerst excuses eist voor slachtpartijen aan het einde van de Tweede Wereldoorlog in Oekraïense gebieden waar destijds veel Polen woonden. Velen kwamen om en belandden in massagraven. Polen wil dat die mensen in een plechtige ceremonie herbegraven worden.”
De EU heeft gefaald in het afschrikken van Poetin
U schrijft in uw boek hoe uw ogen in 2008 werden geopend door uw collega-EU-ambassadeur uit Litouwen, die waarschuwde voor Poetin. Toch bleef premier Rutte daarna als een soort ‘gasrotonde-man’ Nederland verkopen als distributeur van Poetins gas.
„Rutte stond niet alleen. Frankrijk en Duitsland bleven op de lijn van Rusland te vriend houden. Dat kwam tot uitdrukking in de enorme Duitse afhankelijkheid van Russisch gas, en in de aloude, traditionele, vriendschap tussen Frankrijk en Rusland. Ook de toenmalige Italiaanse premier Berlusconi was echt een grote vriend van Poetin. Rutte zat in een omgeving van Europese leiders die het gevaar niet serieus namen, ondanks die waarschuwingen uit de Oost-Europese en met name de Baltische landen.
Vervolgens, toen Poetin zijn gang ging in Oekraïne met ‘groene mannetjes’, werden onder leiding van Frankrijk en Duitsland Minsk-akkoorden over een staakt-het-vuren gesmeed, die uitermate vriendelijk waren voor Rusland. In die periode zei de Duitse bondskanselier Angela Merkel publiekelijk dat een militaire reactie tegen Rusland uitgesloten was. Waarop Poetin dacht: zo heet wordt de soep in Europa dus niet gegeten. De EU heeft gefaald in het afschrikken van Poetin.”
De EU moet nadenken over een nieuwe Europese veiligheidsarchitectuur waar je ook Rusland bij betrekt
U noemt Von der Leyens haast met uitbreiding ‘hoogmoed’. Ze is opmerkelijk optimistisch, bijvoorbeeld ten aanzien van kandidaat Bosnië-Herzegovina waar volgens haar Commissie „enorme stappen voorwaarts” worden gemaakt.
„Alle experts búiten het Commissiegebouw spreken dat tegen. Je ziet wel vaker dat vanuit de Commissie de voortgang in kandidaatlanden rooskleurig wordt voorgesteld. Wat betreft Bosnië-Herzegovina is bekend dat de politieke situatie er buitengewoon instabiel is. Ik vind dat de Commissie moet oppassen dat ze haar geloofwaardigheid niet verliest met al te optimistische scenario’s. Dat kan als een boemerang terugslaan in het gezicht van Brussel.
Een probleem lijkt ook dat niemand de begrenzing van de uitbreiding durft aan te geven. Georgië er ook bij? Armenië? Ik heb dat geopolitiek gezien altijd absurd gevonden. Kijk eens op de kaart waar dat land ligt! Who’s next? Kazachstan? Als je als EU je grenzen niet kent, dan ken je jezelf niet. Maar zolang de oorlog in Oekraïne voortduurt, hebben regeringsleiders geen zin om Poetin in de kaart te spelen door uitbreiding ter discussie te stellen. Je wil als regeringsleider die op de rem gaat staan niet graag afgeschilderd worden als vriend van Poetin.”
Het proces van toetredingsgesprekken met Turkije is hoegenaamd dood. Zou dat ook zo kunnen aflopen met Oekraïne?
„Ik heb nooit geloofd dat Turkije onder president Erdogan daadwerkelijk tot de EU wilde toetreden. Erdogan was er altijd op uit om een grote regionale speler te worden. En dat verhoudt zich niet met een lidmaatschap van de EU. Voor Oekraïne geldt iets heel anders. Oekraïne zal altijd op zoek gaan naar veiligheid. En in dat opzicht denk ik dat Oekraïne de wens van een EU-lidmaatschap en dat van de NAVO niet zal loslaten.”
Oekraïne erbij halen maakt de EU zelf ook veiliger, is de gedachte in Brussel. Maar Rusland zal zich nog meer bedreigd, ónveilig, voelen?
„Dat is de veiligheidsparadox. Als je een bestendige vrede wil, dus niet alleen een staakt-het-vuren of een tijdelijk bestand, dan zul je die paradox moeten overwinnen. Dan zul je ook de Russen tevreden moeten stellen met een resultaat. Niets is zo erg als een bestand waarbij een van de twee partijen zich niet senang voelt, en alle reden heeft om dat weer ter discussie te stellen, door middel van nieuwe agressie of welke methode dan ook. Het is nu nog te vroeg om het hardop te doen, maar de EU moet nadenken over een nieuwe Europese veiligheidsarchitectuur waar je ook Rusland bij betrekt. Zodanig dat er een lange periode van vrede komt, en niet een gewapende vrede.”
Inmiddels spreken in Brussel nog maar weinig Europese diplomaten Russisch.
„In mijn tijd spraken er nog heel veel EU-diplomaten Russisch. Maar ze worden steeds minder talrijk. Problematisch, want het begrijpen van je tegenstander is voor het bereiken van een duurzame vrede buitengewoon belangrijk.”
De EU is voor haar verdediging afhankelijk van de geopolitieke straatvechter Trump. Moet de EU Trumps taal leren spreken?
„Europese leiders moeten tegen Trump zeggen: luister, we begrijpen goed dat je wil dat Europa eigen verantwoordelijkheid neemt voor haar verdediging. Maar we zijn daar nu nog niet toe in staat. Dus, kunnen we samen misschien een tijdpad afspreken, waarin we geleidelijk onze capaciteiten opbouwen, zodat de Verenigde Staten zich meer kunnen richten op hun conflict met China.”
Maar betekent Trumps taal leren spreken niet ook: een tegenzet doen, als Trump zegt dat hij Groenland wil kopen? Wat let de EU om met EU-lidstaat Denemarken te praten over wat er aan kritische grondstoffen te halen is in Groenland?
„Laten we niet vergeten dat Groenland ooit lid was van de EU, maar zelfstandig het besluit heeft genomen om zich van de EU los te maken. Dus dan zou het wel heel raar en onverstandig zijn als wij daarover nu in een groot conflict met de VS raken. Denemarken zelf wil dat sowieso uit de weg gaan.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data133397414-025eb4.jpg|https://images.nrc.nl/JsdtEUV_tJ0-3GGTbIr3__hsEqU=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data133397414-025eb4.jpg|https://images.nrc.nl/CXU-MLAgsSWg4TuSisudmDxT7ec=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data133397414-025eb4.jpg)
