N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Interview
Stefaan De Rynck Het bewijs dat het vertrek van de Britten uit de EU een vergissing was is alleen maar gegroeid, zegt De Rynck, die een boek over Brexit schreef. „Ze hebben nu méér bureaucratie, niet minder.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data95554673-a53d79.jpg)
Foto Ans Brys
De Belg Stefaan De Rynck zat van oktober 2016 tot maart 2021 in het team van Michel Barnier, de Brexitonderhandelaar van de Europese Unie. Hij schreef er een boek over, een persoonlijk verslag dat komende week verschijnt. Dit is zijn eerste interview. „Wat het allermoeilijkste was? Onderhandelen met mensen die niet weten waar ze heen willen.”
Wie denkt dat Inside the Deal; How the EU Got Brexit Done een tell-all boek is vol geheimen en sappige details over wat mensen achter de schermen deden, komt bedrogen uit. De Rynck (1966), die in Barniers team onder meer politieke ontwikkelingen in Westminster in de gaten moest houden, beschrijft vooral hoe de verschillende stadia van de onderhandelingen verliepen – en vaak ook niet verliepen. Want een groot deel van de tijd tussen het Brexitreferendum in juni 2016 en het moment dat het Verenigd Koninkrijk de EU ook echt verliet, eind januari 2020, werd er niet onderhandeld.
Aanvankelijk, onder premier Theresa May, was er geen consensus binnen de conservatieve partij, en zelfs niet binnen de regering, over het soort Brexit dat ze wilden. „May leidde een minderheidsregering”, zegt De Rynck in zijn kantoor in een van de gebouwen van de Europese Commissie in Brussel. „Er was constant rebellie binnen de partij en de regering. Diverse opties lagen op tafel, maar nergens was een meerderheid voor.”
Boris Johnson, die May in juli 2019 opvolgde nadat haar tamelijk ‘softe’ Brexitvoorstel meermalen was weggestemd in het Britse Lagerhuis, had een duidelijker beeld van wat hij wilde: een keiharde Brexit waarbij de Britten zoveel mogelijk goodies van de interne markt zouden houden. Om zulke privileges in de wacht te slepen, gooiden Johnsons onderhandelaars drama in de strijd om te proberen de 27 EU-landen uit elkaar te spelen en te destabiliseren. De Britten liepen weg, lieten weken niets van zich horen, verspreidden leugens in de media, en probeerden achter Barniers rug hoofdsteden op te zetten tegen het gemeenschappelijke EU-standpunt. Pas op het allerlaatst, vlak voor een deadline, gingen ze echt onderhandelen. Sommige lidstaten waren zo geïrriteerd, schrijft De Rynck, dat ze harder waren tegen Londen dan Barnier: „Barnier en zijn experts waren vaak betere vrienden van het VK dan de lidstaten.”
Niet de lasten, wel de lusten
Londen had aanvankelijk totaal verkeerde verwachtingen van wat een exit uit de EU betekende. Premier May dacht werkelijk dat het VK na Brexit de lusten kon houden van allerlei EU-arrangementen zonder de lasten te dragen. Ze wilde toegang houden tot de interne markt, zonder de regels van vrij verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal te respecteren.
„Iedere keer weer botste ze tegen die muur”, vertelt De Rynck. „Vrij verkeer van personen wilde ze niet. Barnier maakte toen het fameuze overzicht van de ‘trap’, van relaties tussen de EU met derde landen als Zwitserland, Noorwegen of Canada. In één oogopslag zag je dat deze landen naarmate ze meer EU-regels overnemen, meer toegang hebben.”
Barnier zag Johnson als een gewiekste politicus. Hij vergeleek hem met een bulldozer die een doorbraak wil
Het VK, dat amper regels wilde overnemen, zou onderaan de trap eindigen, met een deal die weinig verplichtingen oplegt maar ook weinig voordelen biedt. Uiteindelijk deed May water bij de wijn, om te zorgen dat haar land niet te veel afgesneden zou worden van zijn grootste buur en afzetmarkt. Die deal werd in het parlement steeds weggestemd.
Voor De Rynck was dat „het dieptepunt” van de hele episode. In zijn boek staat een kiekje van het moment waarop, op een avond in maart 2019, EU-onderhandelaars zien hoe May’s deal wéér werd verworpen. Je ziet de spanning op de gezichten. Lege pizzadozen slingeren op de bureaus. „We hadden er zo veel energie in gestopt. Sommigen in het team hoopten echt dat die deal het zou halen.”
Johnson, zegt De Rynck, werd soms afgeschilderd als iemand die niets van de EU begreep. „Dat klopt niet. Dat was grotendeels een pose, om concessies te krijgen. Barnier zag hem als een gewiekste politicus. Hij vergeleek Johnson met een bulldozer die een doorbraak wil.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/09/data88045839-cc4f28.jpg)
Lees ook: Clowneske premier die de gunst van het volk verspeelde
Eenheid
Wat sterk naar voren komt in het boek is de eenheid van de 27 EU-landen – terwijl velen hadden voorspeld dat ze tijdens de Brexitonderhandelingen kakelend alle kanten op zouden fladderen. Barnier, bevestigt De Rynck, voerde bijna meer besprekingen met de 27 hoofdsteden en hun ambassadeurs in Brussel dan met zijn Britse tegenvoeters.
„2016 was het jaar dat Donald Trump werd gekozen. Velen voorspelden dat Marine Le Pen in 2017 de Franse verkiezingen zou winnen en Geert Wilders de Nederlandse. In die sombere sfeer zagen velen Brexit als existentiële bedreiging voor de EU. Er was vrees dat de eenheid van de 27 zou breken. Misschien hadden we die vrees een beetje nodig.”
Omdat het maanden duurde voordat premier May een officieel Brexitverzoek naar Brussel stuurde, had Barnier tijd om met de regeringsleiders af te stemmen aan welke principes ze zouden vasthouden, wat er ook gebeurde. Op zijn tweede dag bezocht hij premier Rutte, in het Torentje. „Nederland was hard geraakt door Brexit. Rutte wilde liefst een Noorwegen-model voor de Britten. Noorwegen heeft een close relatie met de EU omdat het allerlei EU-regels overneemt. Maar, zei Rutte, als Londen weigert om de vier vrijheden te accepteren, dan moet de EU strikt zijn en het VK als derde land behandelen. No cherry picking.”
Geen poses en spelletjes
Natuurlijk zijn er meningsverschillen geweest, bevestigt De Rynck. „Logisch: elk EU-land heeft andere belangen. Als het over luchtverkeersregels ging, zat Schiphol er anders in dan Frankfurt. Maar dan sloten we compromissen. Dat we opmerkzaam waren voor het risico van een interne breuk, heeft geholpen: wij waren voortdurend in gesprek met de lidstaten. We bereidden alle mogelijke scenario’s voor en bespraken die zo vroeg mogelijk met iedereen. Daarbij besefte Barnier dat hij open moest zijn. Geen poses en spelletjes, zoals de Britten deden. Onze standpunten waren openbaar, die van de Britten niet. Lidstaten konden Barnier vertrouwen.”
Op een dag kwam de Britse onderhandelaar David Frost met een uitvoerig Brexitvoorstel, sector na sector. Hij vroeg Barnier om dit vertrouwelijk te houden. Niet delen met de lidstaten, dus. Barnier beloofde dat. Intussen gingen de Britten zelf wèl EU-hoofdsteden af, om te proberen steun te krijgen. Ze wilden Barnier passeren en een wig drijven tussen de 27.
„Dat mislukte. We hoorden er meteen van. Niemand speelde dat spelletje mee. Ook als het op Noord-Ierland aankwam en we ingewikkelde arrangementen moesten bedenken om de vrede op het Ierse eiland te bewaren, stonden de lidstaten pal achter Ierland. Ierland is klein. Maar iedereen zei: wij gaan pas akkoord met een regeling voor Noord-Ierland als [de Ierse premier] Varadkar akkoord is.”
Herwaardering
Een van de effecten van Brexit op de EU, zegt De Rynck, is een herwaardering voor de interne markt als groeimotor voor nationale economieën.
„Dat was vaak een abstract verhaal. Maar door Brexit zien we wat voor economische klap je kunt krijgen als je eruit stapt. Ook het belang van de douane-unie hebben we herontdekt. En de Britten klaagden vaak over de bureaucratische EU-regels en papierwerk waar ze vanaf wilden, maar vanwege Brexit moeten zij nu een enorme paperassenwinkel optuigen als ze de interne markt op willen. Ze hebben nu méér red tape, niet minder.”
Door Brexit zien we wat voor economische klap je kunt krijgen als je eruit stapt
De Rynck vindt dat de politieke invloed van het VK in de EU en op het wereldtoneel is verminderd. Discussies over grote mondiale dossiers als klimaatverandering of relaties met China worden door grootmachten gevoerd. De EU is er als ‘blok’ een van.
„Nederland heeft, binnen dat blok, een stem. Het VK heeft alleen nog zijn eigen stem. Premier May wilde vasthouden aan de brugfunctie van Londen, tussen Washington en Brussel. Maar als Commissievoorzitter Ursula von der Leyen met Joe Biden spreekt, doet ze het direct en echt niet via Londen.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data92310329-a849a9.jpg)
Lees ook: Rishi Sunak stevent af op Brits premierschap: hij erft een land én een partij in crisis
Onder premier Sunak lijkt het VK iets coöperatiever te worden. Zo geeft Londen nu eindelijk Europese douaniers toegang tot data over goederen die via Noord-Ierland de EU inkomen – iets wat het twee jaar lang vertikte.
De Rynck wil zich daar niet over uitlaten, omdat hij er niet meer middenin zit. Wel zegt hij: „Bij de Brexitdeal heeft de EU haar rug rechtgehouden. Al onze principes zijn overeind gebleven. Alleen over het Protocol voor Noord-Ierland zijn we zéér flexibel geweest, eerst met May en toen met Johnson. We zijn ver gegaan. Creatief geweest met oplossingen. Het is jammer dat het politieke discours in Groot-Brittannië dat nooit heeft erkend. Hopelijk komt daar nu een kentering in.”
