Opkomst en ondergang van de windsingel, het Oekraïense strijdmiddel tegen erosie

De windsingels! Opeens herkende je ze in de drone-filmpjes op Twitter: de fameuze windsingels van de Sovjet-Unie. De strijd op het platteland van Oekraïne wordt grotendeels gevoerd vanuit windsingels: stroken bos van tien tot twintig meter breed die een paar honderd meter uit elkaar liggen en haaks op elkaar staan. Het lijken in eerste oogopslag resten van oude bossen, maar het zijn in werkelijkheid planmatig aangelegde windkeringen. De meeste zijn zo’n 60 of 70 jaar oud, een enkele is 25 jaar ouder.

Nóg ouder kan ook want volgens de literatuur verschenen de eerste Oekraïense windsingels al aan het begin van de negentiende eeuw toen de steppen voor landbouw in gebruik werden genomen. Mondjesmaat ging het tot in de twintigste eeuw verder met de aanleg tot Josef Stalin, misschien wel geïnspireerd door grote projecten in de Amerikaanse Dust Bowl, er rond 1930 in een veelomvattend programma meer vaart in wilde brengen. Maar zijn programma raakte, ook door de wereldoorlog, in de versukkeling en pas in de jaren vijftig en zestig ging het echt los met de windsingels. Nooit zijn er zo snel zoveel windsingels aangelegd als toen.

Tegen uitdroging

Het doel was om de – toch al hoge – productiviteit van de landbouw verder te vergroten door de gewassen tegen uitdroging te beschermen. De hete, droge steppenwind van de zomer moest worden getemperd, de sneeuw die ’s winters viel moest worden vastgehouden en bodemerosie moest worden voorkomen. Later is het windsingelproject beschreven als een van de eerste pogingen om het klimaat te beïnvloeden.

Ook in Nederland, dat zelf veel windsingels aanlegde in de nieuwe polders, bestond destijds grote belangstelling voor het Oekraïense project. Aardrijkskundeleraren spraken er met zoveel enthousiasme over dat het tot voor kort nog steeds bijna het eerste was dat je bij het woord ‘Oekraïne’ te binnen schoot. En verder natuurlijk dat de Oekraïne de graanschuur van Europa was, dat de tarwe er op zwarte aarde groeide en dat de knappe Lysenko erin geslaagd was wintertarwe als zomertarwe te laten groeien. Vernalisatie. De stad Dnjepropetrowsk die aan de Dnjepr lag blijkt te zijn verdwenen. Van beide is niets meer vernomen.

De windsingels (‘windbreaks’) zijn er nog wel maar hebben er zoals Twitter laat zien onbedoeld een nieuwe functie bij gekregen. Ze bieden dekking aan soldaten: er staat geschut in opgesteld en er worden schuilplaatsen in uitgegraven. Regelmatig zie je tanks dwars door de struiken rijden, de schade grenst aan verwoesting. En dat terwijl het toch al niet goed ging met de singels. Toen de Sovjet-Unie ophield te bestaan en de kolchozen verdwenen wist eigenlijk niemand meer van wie de windkeringen waren. Noodzakelijk onderhoud bleef uit, er werd hout uit geroofd en ziekten en plagen sloegen grote gaten in de boomstroken.

Hoe dramatisch dat is voor de landbouw maakt de literatuur niet helemaal duidelijk. Eigenaardig genoeg is uit veldonderzoek gebleken dat smalle, halfopen windsingels de winden beter en tot op grotere afstand temperen dan brede, dichte windkeringen. Ook lijkt het steppengebied door klimaatverandering wat minder droog dan vroeger. Ten slotte ligt veel land tegenwoordig braak, daarvoor maakt het sowieso niet uit.

Weggevallen onderhoud

Voor de natuur liggen de zaken anders. Door het weggevallen onderhoud zie je steeds meer niet-inheemse bomen aan de singels ontsnappen, berichtten bezorgde natuurbeschermers. Sommige soorten kunnen met wél inheemse soorten hybridiseren en een schadelijke genetische vervuiling teweeg brengen. Het Wageningse onderzoeksinstituut Alterra wees er al in 2009 op.

De singels zijn nooit aangelegd met het oog op natuurbescherming en kunnen dus per definitie op weinig sympathie rekenen van het soort natuurbeschermers dat het liefst de uitgestrekte steppen van weleer ziet terugkeren. Die hebben bijna allemaal het veld geruimd voor veeteelt of grootschalige verbouwing van tarwe, maïs en zonnebloemen. Er was ooit, al rond 1920, een ambitieus programma voor de bescherming van de steppen maar daarvan is onder druk van economie en bestuurlijke hervormingen niet veel overgebleven. Stukjes steppe zijn nu te vinden in relatief kleine reservaten en ongelukkig genoeg liggen de oudste daarvan net in het oorlogsgebied van Oost-Oekraïne. Ook hier richt de strijd verwoestingen aan.

Niemand weet hoe dit gaat aflopen, maar misschien kunnen de windsingels nog een gunstige rol spelen. Floristisch onderzoek heeft aangetoond dat in de oudste van de hierboven genoemd ‘gaten’ nog belangrijke resten van de oorspronkelijke steppenflora voorkomen. Voor het overige is die flora, buiten de reservaten, vooral bewaard gebleven op plaatsen waar landbouwmachines niet kwamen, zoals rivieroevers, ravijnen en andere slecht begaanbare plekken.

Daaronder vallen ook de duizenden grafheuvels, de kurgans, die in Oekraïne zijn te vinden. Lang geleden waren het er misschien wel 500.000, vandaag zijn er naar schatting nog 50.000 tot 100.000 van over, sommige uit de late middeleeuwen, andere vele duizenden jaren oud. Het zijn vlakke heuvels van drie tot tien meter hoog die makkelijk in het landschap zijn te herkennen. Landbouwers zagen ze als obstakels en hebben de laagste weggeploegd. Een deel werd het slachtoffer van archeologen of schatgravers.

Ook op de toppen van de grafheuvels zijn resten van de steppenflora achtergebleven, dat besef lijkt pas heel onlangs te zijn doorgedrongen. Een inventarisatie van een jaar of tien geleden toonde 69 soorten van IUCN’s rode lijst aan. Het is zaak de heuvels een speciale bescherming te geven, was de conclusie. Op zijn minst moet je er de koeien weghouden.

Juist deze heuvels zijn óók zo goed te zien op de Twitter-video’s van de oorlog. Had er maar rundvee gegraasd, denk je als je ziet wat ze nu overkomt.

Lees ook een alledaagse wetenschap over de zingende conifeer