De VVD is om: het aantal arbeidsimmigranten moet omlaag. Coalitiegenoten NSC en PVV waren hier al voor, net als oppositiepartijen zoals GroenLinks-PvdA, Volt en de SP. Maar is drastisch inperken van arbeidsmigratie wel mogelijk?
Het voormalige apartheidsregime in Zuid-Afrika probeerde het, maar faalde. Migratiebeperking (Afrikaans: instromingsbeheer) was een cruciaal onderdeel van de apartheid. Natuurlijk is daarmee niet gezegd dat Nederlandse partijen die pleiten voor minder immigratie, identiek zijn aan de Nationale Partij, die in Zuid-Afrika het apartheidsbeleid vormgaf. Daarvoor zijn de verschillen te groot. Maar het mislukte instromingsbeheer is wél een interessante illustratie van hoe lastig het in praktijk is controle uit te oefenen over arbeidsmigratie.
Instromingsbeheer was onderdeel van een masterplan om Zuid-Afrika te verdelen in een grote, overwegend witte rompstaat en een aantal kleine zwarte ‘thuislanden’. Dat kon alleen als de massale arbeidsmigratie vanuit de thuislanden naar de tot blank gebied verklaarde steden werd gekeerd.
Het achterliggende motief was machtsbehoud. Want als de zwarte meerderheid integreerde in de stedelijke samenleving, zou zij sociaal bewust worden en politieke rechten opeisen. Volgens de apartheidspolitici betekende dat de ondergang van de blanke beschaving, of zelfs van het witte ras. Soortgelijke apocalyptische voorspellingen (‘omvolking’) vind je in Nederland alleen bij de PVV en FVD. De meeste partijen gebruiken andere argumenten om migratie in te dammen, zoals de extra druk op de woningmarkt.
Waterdichte muur
Buiten de ideologische achtergrond zijn er wél overeenkomsten tussen het Zuid-Afrika van toen en het Nederland van nu. De grenzen tussen het zogenaamd blanke gebied en de thuislanden waren te grillig voor een muur. Ze waren open, net als de grens tussen Nederland en de rest van de Europese Unie. Deze kan alleen worden ‘gesloten’ na een Nexit, zoals bepleit door FVD en – tot april van dit jaar – de PVV. Maar zelfs dat zou weinig uithalen, want een waterdichte muur van Cadzand via Vaals naar de Dollard is praktisch onuitvoerbaar.
In plaats van muren gebruikte het apartheidsregime een vergunningenstelsel. Een zwarte persoon die naar de stad ging om werk te zoeken, moest zich melden bij een arbeidsbureau. Bedrijven die zochten naar laaggeschoolde arbeiders dienden zich eveneens tot het arbeidsbureau te wenden. Werd de nieuwkomer aangenomen, dan kreeg hij een tijdelijke werk- en verblijfsvergunning, die hij altijd op zak moest hebben. De politie hield zwarte mensen om de haverklap staande om hun pas te controleren. Wie geen geldige papieren had, werd opgepakt en tewerkgesteld in de landbouw of teruggestuurd naar het thuisland van herkomst.
De witte beschaving zou op het spel staan, maar de kiezer bekommerde zich om zijn auto
De beruchte pascontroles en uitzettingen hadden niet het beoogde effect. Vraag naar en aanbod van goedkope arbeidskrachten waren simpelweg te groot. Officieel moesten werkgevers zoveel mogelijk gebruikmaken van werklozen die in de steden waren geboren en er daarom permanent mochten verblijven. Maar ondernemers vonden deze werknemers lastig en veeleisend. Nieuwe arbeidsmigranten waren, vanwege hun kwetsbare positie, gemakkelijker af te schepen met lage lonen en slechte voorwaarden.
Veel bedrijven omzeilden de regels. Ze oefenden druk uit op de gemeentelijke arbeidsbureaus of namen illegaal migranten in dienst. In de townships en krottenwijken wisten duizenden illegalen te overleven. Er waren te weinig politieagenten en inspecteurs om iedereen te controleren. De zwarte migratie naar de ‘blanke’ gebieden ging gewoon door.
Toch bleven de apartheidspolitici optimistisch. Ze verwachtten dat de vraag naar arbeidsmigranten zou afnemen dankzij mechanisatie in de industrie. Net zoals de huidige VVD-fractie in de Tweede Kamer hoopt dat tomatenplukkers zullen worden vervangen door robots. Het verschil is dat de VVD overheidssubsidie wil geven aan bedrijven die automatiseren, terwijl het apartheidsregime de innovatie aan de markt overliet. Hierdoor ontbrak het Zuid-Afrikaanse ondernemers aan prikkels om hun spotgoedkope werknemers te vervangen door dure machines.
Wel probeerde het apartheidsregime ondernemers te verleiden hun productie te verplaatsen naar de grensgebieden rond de thuislanden. Dan hoefden de arbeiders niet langer naar de steden te trekken. Maar de meeste bedrijven bleven toch liever in de bestaande industriecentra.
Idyllische oorden
Nog één troef dacht het regime te kunnen inzetten. Arbeidsmigratie werd niet alleen veroorzaakt door de grote vraag naar personeel in de steden, maar ook door schrijnende armoede in de thuislanden. Daarom beloofde de regering te investeren in betere grondbewerking, infrastructuur en onderwijs. De thuislanden zouden idyllische oorden worden, waar zwarte mensen graag een toekomst wilden opbouwen. Dan zou de migratiestroom niet alleen opdrogen, maar zelfs in tegengestelde richting gaan vloeien. Echo’s van deze strategie zijn te beluisteren bij Nederlandse partijen die hopen dat ontwikkelingshulp aan herkomstlanden zorgt dat migranten dáár blijven.
Ondanks mooie woorden bleef de economische ontwikkeling van de thuislanden ver achter. Om iets te maken van de ongunstig gelegen gebieden, die kampten met overbevolking en overbegrazing, waren bedragen nodig die de Zuid-Afrikaanse begroting ver te boven gingen. Witte kiezers en belastingbetalers eisten dat de regering in de eerste plaats naar hún behoeftes omzag. Zij waren gehecht aan hun welvaart, die mogelijk was dankzij arbeidsmigranten. De Nationale Partij verzuchtte dat haar achterban geen offers wilde brengen voor de apartheid. Al riepen zij nog zo hard dat de witte beschaving op het spel stond, de kiezer bekommerde zich het eerst om zijn auto en zijn huis in de suburbs.
Instromingsbeheer in Zuid-Afrika werd een flop. Het beleid was niet bestand tegen de economische realiteit. Laat deze historische episode een les zijn voor politici die geloven dat arbeidsmigratie een kraan is die je zomaar aan en uit kunt zetten.
Lees ook
VVD-plan voor minder arbeidsmigratie leidt tot verdeelde reacties in coalitie
