De laatste tijd wordt geregeld betoogd dat het slecht gaat met de democratie. Dan wordt gewezen op zaken als de opkomst van autocratische leiders, op radicaal rechtse bewegingen die, al of niet reeds aan de macht gekomen, niet zullen aarzelen burgerlijke vrijheden om zeep te helpen, op inperking van de vrijheid van meningsuiting, op het muilkorven van journalisten en het aantasten van de rechterlijke onafhankelijkheid, en dat soort zaken. Dit duidt op begripsverwarring. De aangeduide kwesties hebben niets te maken met de democratie en alles met het begrip rechtsstaat.
Het gaat – wereldwijd bezien – helemaal niet zo slecht met de democratie. In 2024 werden er in vele landen verkiezingen gehouden. Die verliepen niet allemaal eerlijk, maar het uitgangspunt van democratie (een ieder mag zijn stem voor een bepaalde politieke partij uitbrengen en aldus deel hebben aan wetgeving en bestuur) leek wel gerespecteerd te worden.
Risico’s
Er waren ook voorbeelden van vermeend frauduleuze verkiezingen, zoals in Georgië en Roemenië. En er zijn in de VS en het Verenigd Koninkrijk de misstanden van de zogenaamde gerrymandering; het zodanig indelen van kiesdistricten dat jouw partij gelet op de samenstelling van de bevolking bij een volgende verkiezing de meerderheid zal behalen. Het bemoeilijken van het uitbrengen van je stem ondermijnt ook de democratie. Deze verschijnselen duiden op slecht functioneren van de democratie. Maar dat is iets totaal anders dan de fenomenen waarop hierboven werd gewezen.
Democratisch gekozen regeerders en parlementariërs kunnen maatregelen nemen die ingaan tegen de grondslagen van onze samenleving. De democratie draagt risico’s in zich, zoals Ilja Pfeijffer in zijn meesterwerk Alkibiades zo mooi laat zien: „Athene is een democratie … en het nadeel van een democratie is dat het evenwichtige oordeel van weldenkende mannen als jullie en ik niet altijd doorslaggevend is.” En: „…emoties en groepsdynamiek (hebben) dikwijls een grotere invloed op het stemgedrag van het volk dan rationele argumenten.” (p. 173).
Lees ook
Als de rechtsstaat de macht lijkt te bedreigen
Alkibiades wijst op de resultaten van de democratie. Die kunnen ertoe leiden dat de grondslagen van een fatsoenlijke samenleving worden ondermijnd. Die grondslagen zijn de kernpunten van de rechtsstaat, te weten: gebondenheid van allen aan het recht, de erkenning van fundamentele mensenrechten, het evenwicht tussen de machten in de staat en de toegang tot onafhankelijke en onpartijdige rechters.
Het is niet voor niets dat bij de totstandkoming van het huidige kabinet is afgedwongen dat de deelnemende politieke partijen zich houden aan de Grondwet waarin deze uitgangspunten zijn neergelegd.
Er is wel een verband tussen democratie en rechtsstaat. Democratie berust op de gedachte van zelfbestuur, terug te voeren op inderdaad de Atheense staatsstructuur en op de leer van de Franse Verlichtingsdenker Jean-Jacques Rousseau. Dat is tegelijkertijd ook een direct uitvloeisel van de idee van fundamentele rechten, in het bijzonder het belangrijke onderdeel daarvan: de politieke rechten. Eenieder kan aanspraak maken op actief kiesrecht. Maar hoe hij of zij dat kiesrecht gebruikt en hoe de door hem of haar gekozenen vervolgens te werk gaan, dat moet zijn onderworpen aan de gedachte van zelfbinding. Zelfbinding aan de uitgangspunten van de rechtsstaat.
Terzijde: in dit land is het nog steeds mogelijk dat een politieke partij niet intern gedemocratiseerd is. Men zou dat kunnen aanmerken als een aantasting van de gedachte van democratie.
Democratisch gekozen politici kunnen ingaan tegen de grondslagen van onze samenleving
Dit alles verhindert dus niet dat staten zich antirechtsstatelijk gedragen, zoals Hongarije, Rusland, Israël en helaas nog vele andere staten laten zien. Meer dan twintig jaar na de start van de opsluiting van vermeende terroristen in Guantánamo houden de VS nog altijd mensen al vele jaren zonder vorm van proces vast. Binnenkort zal dat 25 jaar belopen. Dat is een decennialange schending van het fundamentele recht van mensen op spoedige beoordeling van de zaak van een gedetineerde door een rechter. Hetzelfde geldt voor de gijzelaars die in de Gazastrook nog steeds gevangen worden gehouden en voor de zeer vele Palestijnen die door Israël zonder vorm van proces gevangen worden gehouden. Ook als is het proces van vrijlating nu in gang gezet.
Gelukkig is in Nederland de schending van het uitgangspunt van evenwicht tussen de staatsmachten door het parlement buitenspel te zetten door een ‘asielnoodwet’, niet doorgegaan.
Onaanvaardbaar relict
Nu wordt op een ander punt die idee van machtsevenwicht aangetast. Wat in de VS door oud-president Biden gebeurde: het gratiëren van een familielid en het op voorhand gratiëren van functionarissen die mogelijk vervolgd zouden worden door de nieuwe president. Het eerste riekt naar nepotisme en het tweede is een inbreuk op de competentie van de rechterlijke macht. De gratiëring door de nieuwe president van bestormers van het Capitool (een zeer ernstig misdrijf tegen de staat) is evenzeer in strijd met de competentie van de rechterlijke macht. Het gratie-instrument wordt hier gebruikt om rechterlijke beslissingen te ondermijnen. Gratie is toelaatbaar en ondermijnt de rechtsstaat niet als het middel wordt aangewend om rechterlijke uitspraken die onvoorzienbaar te hard zijn, te mitigeren. Denk aan de gevangene die dodelijk ziek is en de laatste weken van zijn leven in vrijheid mag doorbrengen. Dat kon de straffende rechter niet voorzien.
In Nederland is gratiëring maar beperkt, in de zojuist aangeduide zin, mogelijk. Dat moeten we zo houden. Maar in de VS zijn regulier tot stand gekomen rechterlijke beslissingen door de uitvoerende macht ongedaan gemaakt, omdat die uitvoerder (de president) vrienden wil bevoordelen, je reinste inbreuk op het machtsevenwicht. Daaraan doet niet af dat er in de VS een zekere traditie bestaat van gratiëring door presidenten van vrienden. Dat is een onaanvaardbaar relict van een koninklijke prerogatief.
De conclusie is dat we de begrippen democratie en rechtsstaat goed moeten blijven onderscheiden en ons moeten realiseren dat democratie en rechtsstaat niet hetzelfde zijn en dat we de twee begrippen onlosmakelijk aan elkaar moeten koppelen. Dat vereist waakzaamheid. Dat houdt in: je rug recht houden en je blijven verzetten tegen elke evidente en verholen aantasting van de rechtsstaat, ook als dat tegen het zogenaamde gezond verstand ingaat.
