Het waren niet de beste maanden voor BBB. De partij slonk van leider in de peilingen naar middenmoter. Nog iets anders werd zichtbaar: waar BBB-leider Caroline van der Plas eerder succesvol was met haar politiek van het gezonde verstand, begon ze nu tegen grenzen aan te lopen.
Historicus Mathieu Segers schreef in een column in De Groene Amsterdammer eerder dit jaar dat Europa in de ban is van het verlangen naar gezond verstand. Hij ziet dat terug in de opkomst van populistische leiders, zoals Georgia Meloni in Italië, met haar „buon senso”. Volgens Segers is gezond verstand „de kracht om te oordelen”. Het belangrijkste kenmerk ervan: „Het is ‘niet rationeel’.”
Volgens de aanhangers van de leer van het gezond verstand zal dat niet kloppen. Zij zien gezond verstand als het summum van de logica. Gezond verstand is weten dat iets zo voor de hand ligt, dat verder onderzoek niet eens nodig is. Wat is rationeler dan dat?
Zij brengen een gevoel in de praktijk dat veel mensen hebben: dat zij volledig autonoom handelende wezens zijn, die geen last hebben van vooroordelen en gebrek aan kennis, en die de gave hebben bij alles wat ze zien binnen een oogopslag te kunnen analyseren wat het probleem is, wie de boosdoener en wat de oplossing.
Einde discussie
Van der Plas heeft er haar politieke handelsmerk van gemaakt. Het is zelfs de titel van haar boek: Gewoon gezond verstand. Is er een probleem? Gewoon gezond verstand gebruiken. Het woord ‘gewoon’ speelt hierbij een belangrijke rol. Je zag het bij Van der Plas tijdens het College Tour-verkiezingsdebat vorige week. Hamas? Gewoon een terroristische organisatie. Moeilijk om woningen te bouwen? Gewoon een noodwet invoeren. Einde discussie.
Ze gaat nog een stap verder. Op X (voorheen Twitter) luidde haar antwoord op de stelling dat de Nederlandse politiek niet goed is in het oplossen van complexe problemen als volgt: „Er zijn geen complexe problemen. Wij máken het complex.” Een betere samenvatting van de leer van het gezond verstand is lastig te geven.
Van der Plas is niet de enige in de politiek die zich beroept op gezond verstand als een magisch middel om alles wat niet bevalt weg te toveren. Dat dit zo aanslaat is niet vreemd. Wat tegen de kiezer wordt gezegd is: jij weet het beter dan al die hotemetoten. Het ontslaat je van de plicht om goed na te denken. Het plaatst jou op een voetstuk, boven specialisten en experts. Ingewikkelde modellen met ongemakkelijke uitkomsten kun je aan de kant schuiven, want de oplossing zit ‘gewoon’ in je eigen hoofd. Het is een vorm van politieke homeopathie. Een strategie niet gebaseerd op analyse en kennis, maar op onderschatting van de complexiteit van problemen en overschatting van jezelf.
We weten steeds meer over hoe het menselijke brein werkt. Hoe we denken, hoe we informatie verwerken, hoe we keuzes maken. Een van de belangrijkste wetenschappers op dit gebied is Nobelprijs-winnaar Daniel Kahneman. Hij stelt dat mensen zijn geprogrammeerd om zo snel mogelijk informatie te verwerken en beslissingen te nemen. Daarmee zetten we onszelf wagenwijd open voor het maken van fouten.
We trekken te snel conclusies, op basis van verkeerde interpretaties van informatie. We worden misleid door ons brein. Hoe ingewikkelder en complexer de beslissing, hoe groter de kans op fouten. En wat Kahneman steeds benadrukt: overschatting van je eigen vermogens is de grootste oorzaak van fouten.
Wil je goede beslissingen nemen, dan is het juist nodig om even stil te staan. Goed na te denken over wat voor je ligt, wat er gebeurt. Niet te veel luisteren naar wat je brein je meteen ingeeft, maar daar juist kritisch naar kijken. Dat is het tegenovergestelde van wat de leer van gezond verstand ons vertelt.
Verwoestende effecten
Bij het individu kan het varen op het kompas van gezond verstand fouten veroorzaken die alleen het individu raken. Maar gebruik je dit kompas ook bij het nemen van beslissingen die miljoenen raken, dan kom je op gevaarlijk terrein. Hoe meer gezond verstand we in de politiek toelaten, hoe groter de fouten die gemaakt worden. Dat zullen ontwrichtende fouten zijn. Die niet per se binnen een week bekend zijn, maar die onder het oppervlak zullen groeien totdat ze verwoestende effecten hebben.
Lees ook
Van der Plas en Omtzigt laten het ego-populisme verbleken. Keert inhoud terug in de politiek?
Het is kenmerkend voor de politieke aanhangers van het gezond verstand dat zij een beeld schetsen van een politieke elite die niet weet waar ze mee bezig is. Ze stellen dat politiek geen vak is, maar iets dat iedereen kan doen. Dat het besturen van een land net zo gemakkelijk is als het sturen van een scherpe tweet.
De afgelopen weken zagen we Van der Plas tegen de grenzen van dit idee aanlopen. Toen haar gezond verstand haar ingaf een schaamteloos ongedekte motie in te dienen en de rest van de Tweede Kamer dat niet accepteerde. Toen ze GroenLinks-PvdA-lijsttrekker Frans Timmermans aansprak op zijn wachtgeld en vervolgens niet wist hoe te reageren toen bleek dat haar premierskandidaat Mona Keijzer dit ook ontving. Toen ze bij de Algemene Beschouwingen stelde: wij laten ons programma niet bij het CPB doorrekenen, want dat „gaat uitrekenen wat het allemaal kost”.
Het doet mij hopen dat mensen doorhebben dat de overmoed die de politiek van het gezond verstand kenmerkt, altijd in botsing komt met de realiteit. Dat we in deze roerige jaren juist behoefte hebben aan ratio, zelfreflectie en bedachtzaamheid. Dat meer gezond verstand in de Nederlandse politiek het laatste is dat we nodig hebben.
