Opinie | Laat zien dat excellentie in de wetenschap nog altijd de doorslag geeft

Het Rijksmuseum Boerhaave, voor de geschiedenis van de natuurwetenschappen en geneeskunde, zit met de vraag hoe om te gaan met ‘oude witte mannen’. Bij onderzoekers van vroeger is diversiteit ver te zoeken. Er bestaan krasse gevallen van vrouwen in de wetenschap wier bijdragen zijn weggemoffeld opdat een man met de eer kon strijken. Hoe laat je een vonk overspringen als je als museum maar één sekse in huis hebt?

Dat gebrek aan representatie speelt nog sterker bij Nobelprijswinnaars en het is op dat podium dat Rijksmuseum Boerhaave onlangs het middelpunt was van een stevige rel. Na een interview met Boerhaave-conservator Ad Maas in Universitair weekblad Mare ontstond het idee dat het museum zou zwichten voor ‘woke’ door ‘oude witte mannen’ in de ban te doen. Of die kritiek terecht was, valt te bezien, maar het museum staat voor wezenlijke keuzes.

Begin oktober is het weer zover: de winnaars van de Nobelprijzen ontvangen een telefoontje uit Stockholm. Voor geneeskunde of fysiologie, natuurkunde en scheikunde om ons tot wetenschap te beperken, is de Nobelprijs louter aan individuen toegekend. Vatten we ‘Nederlander’ breed op, dan heeft ons land tot nu toe negentien winnaars voortgebracht. Die hadden in de vernieuwde presentatie van Rijksmuseum Boerhaave een plekje gekregen in een speciale Nobel-vitrine, vol objecten in relatie tot hun werk én persoon.

Klakkeloos vereren

Zo was Gerard ’t Hooft vertegenwoordigd met het aantekenboekje waarin hij het idee noteerde dat hem in 1999 de Nobelprijs zou opleveren. Maar ook met de stenen blokkendoos waarmee hij als peuter speelde. Een display bood voor alle negentien winnaars verdiepende informatie en context.

Ik schrijf ‘was’ want de vitrine is er niet meer. Ruim een jaar geleden ruimde hij het veld voor (bio-) wetenschap van de toekomst. De Nobelprijswinnaars komen terug, verzekert het museum, maar over de manier waarop wordt voorlopig nagedacht. Afgelopen juni, een jaar (!) na de ingreep, brak een relletje uit toen conservator en bijzonder hoogleraar Ad Maas een tipje van de sluier oplichtte: „Het klakkeloos vereren van oude witte mannen [is] niet meer van deze tijd.” En alle Nederlandse winnaars vallen in die categorie.

Het idee is een inclusiever beeld van wetenschap te laten zien, met meer aandacht voor vrouwen. Grote prestaties, aldus Maas, zouden tegenwoordig niet zozeer voortkomen uit het geniale inzicht van een eenling maar het resultaat zijn van samenwerking in grote teams.

Argentinië werd in Qatar kampioen dankzij een virtuoze Messi

Klopt dat? In hedendaags experimenteel onderzoek is inderdaad grootschaligheid troef. Neem natuurkunde. Daar waren het opsporen van het Higgsdeeltje in 2012 en het aantonen van zwaartekrachtsgolven in 2015 de vruchten van megaprojecten waaraan vele honderden onderzoekers en technici bijdragen leverden. Nobelprijzen volgden spoedig.

Die van 2013 ging naar twee nog in leven zijnde fysici die begin jaren zestig met het idee van dat Higgsdeeltje op de proppen waren gekomen, die van 2017 was voor de helft voor het duo achter het idee voor de laserdetector en voor de andere helft voor de aanvoerder van het team dat hem bouwde.

Was het eerlijker geweest de betrokken teams te bekronen? Een belachelijke gedachte en in strijd met de geest van de Nobelprijzen. Die bekronen excellentie. Natuurlijk gaat het bij experimenten om teamwork. Maar Jaap Kistemaker, de man van de ultracentrifuge, zei het al: „Als die ene vent er niet is, lukt niks.”

Vergelijk het met voetbal – NWO-voorzitter Marcel Levi is me voorgegaan. Argentinië werd in Qatar wereldkampioen dankzij een virtuoze Messi. Natuurlijk speelde ‘de vlo’ dat niet in zijn eentje klaar, er stond een team op het veld. Maar het genie en het vernuft van Messi gaven de doorslag. Zeker, na de gewonnen finale tegen Frankrijk kregen alle spelers van het Argentijnse team dezelfde medaille. Maar was er een Nobelprijs voor voetbal geweest, dan ging die naar Messi.

Verantwoord heldendom

Hoe moet Rijksmuseum Boerhaave excellente wetenschap tegemoet treden? Hoe presenteer je anno 2023 Nederlandse Nobelprijswinnaars? Niet door deze uitblinkers voor te stellen als radertjes in een team. Ook niet door ze te isoleren en als nationale helden op een voetstuk te plaatsen. Er bestaat ook zoiets als verantwoord heldendom.

Het sleutelwoord is context. Breid die Nobelvitrine, of wat er voor in de plaats mag komen, uit. Plaats de Nobelprijswinnaar in zijn habitat. Toon de mens achter de onderzoeker. Ga in op de dynamiek van het wetenschappelijk bedrijf. Leg verbindingen met de maatschappij. Geef de witte oude man een diverse omgeving.

Daarin horen miskende vrouwen als Lise Meitner (kernsplijting) of Rosalyn Franklin (dubbele DNA-helix). Maar ook een gelauwerde astronoom en rolmodel als Ewine van Dishoeck die in haar prijzenkast alleen de Nobelprijs mist. En onderken dat excellentie in de wetenschap nog altijd de doorslag geeft.

Lee ook: Daar zijn ze weer! De Ig Nobelprijzen voor bizar wetenschappelijk onderzoek: mixende ansjovissen en verveelde docenten