Het licht komt uit het Oosten. Ex oriente lux. Mooi om zo’n zin te proeven, om en om te keren, in het Nederlands en in het Latijn. Verbluffende eenvoud. Maar zo geheel neutraal of onbeladen komt de zon van vandaag niet in het oosten op.
De van oorsprong Duitse extreem-rechtse beweging Pegida (‘Patriottische Europeanen tegen de islamisering van het Avondland’) beroept zich in haar naam op het Avondland als een moreel en cultureel hoogstaand goed dat in de staat waarin het nu verkeert verdedigd dient te worden, in het bijzonder tegen de ‘i’ uit het letterwoord, de ‘islamisering’. Het begrip Avondland is echter gemunt met op de achterkant als beeltenis het ochtendland. Ex oriente lux. Draai het om. Nog eens. En weer. En weer.
Zij die het Avondland willen verdedigen lijken de zon voor zich te willen claimen, opkomend in het westen, ondergaand in het westen. Als een groep een fenomeen, een schaars goed, een waarde of een geloofsartikel voor zich opeist werkt dat ontwrichtend op een samenleving.
Polarisatie en bedreiging
Hoe moeilijk het in tijden van polarisatie en bedreiging, reëel of ingebeeld, ook kan zijn, draai het om, zie beide zijden. Het licht komt uit het Oosten, maar in dat Oosten komt het licht ook uit het Oosten, en in dat verdere Oosten komt de zon ook weer in het oosten op, en nog verder naar het Oosten is men weer in het oorspronkelijke westen, dat nu een Oosten is voor een ander Westen. Haal je één kant van de munt af, dan is er geen munt meer.
Lees ook
Begrijpelijk, dat voorstel om koranverbrandingen te verbieden. Maar geen goed idee
West wordt Oost, Oost wordt West. Neem het christendom, dat onmiskenbaar eigene waarvoor de ‘patriottische Europeanen’ van Pegida korans verbranden – het komt uit het… Oosten. De wieg van Jezus stond niet in Keulen, Parijs of Sevilla, maar de Heiland lag in een kribbe te Bethlehem. De wijzen, de koningen, de herders kwamen uit het Oosten van dat oosten om hem eer te betuigen. Jezus sprak, geheel naar de beeldenrijke oriëntaalse verteltraditie , in gelijkenissen. En als de apostel Paulus in een brief schrijft dat hij ‘uit de muil van een leeuw is gered’ grijpt hij terug op Babylonische beeldspraak.
Een gouden sikkel
Wie de trom van het authentiek Europese (als dat op sociaal of cultureel vlak al in onversneden staat is vast te stellen) wil roeren, dient Wodan, Thor of desnoods Jupiter aan te roepen. Maar snijdt een druïde heden ten dage nog met een gouden sikkel een maretak van een heilige eik? Zoeken we het goud op de bodem van de Rijn? Eren we Ceres met een boerse dans? Kennelijk waren onze voorouders er als de kippen bij, extra aangemoedigd door de dreigende staf van Adelbert of Willibrord, om de met donder, bliksem en hamers slingerende noordelijke goden in te ruilen voor het licht uit het Oosten.
De laatste keer dat een cultuur met de goden van eigen Blut und Boden flirtte, inclusief symbolisch gebruik van runetekens, voor eeuwig gestigmatiseerd in die twee identieke letters, ging in Europa het licht uit. Het zich naar vermeende zuiverheid moordende gif richtte zich met name op het oosten ván Europa (de Slavische volkeren) en met het Oosten geassocieerde volkeren ín Europa (Joden, Roma en Sinti).
Griekse filosofie en cultuur
Europa, herinner je dat de bron waaruit je nog dagelijks put, de Griekse filosofie en cultuur, in de Middeleeuwen grotendeels verloren is gegaan maar in het Oost-Romeinse (Byzantijnse) Rijk, de Arabische en Perzische wereld werd gekoesterd en vandaar het westen weer bereikte.
Europa, herinner je dat Alexander de Grote een vereniger van het Oosten en Westen was en daarom in het Oosten ook bekendstaat als de ‘tweehoornige’.
Europa, herinner je de Egyptenaar Pachomius, de grondlegger van het christelijke kloosterleven, die de eerste regel voor monniken heeft opgesteld. Herinner je dat je grootste kerkvader, Augustinus, Romein in het noorden van Afrika was geboren en in Hippo, het hedendaagse Algerijnse Annaba, het bisschopsambt bekleedde en de commentaren op de psalmen schreef.
Moeras van ontwetendheid
Europa, zie de moskee in de Zuid-Hongaarse stad Pécs en herinner je dat onder Ottomaans bewind in delen van Hongarije, Transsylvanië het protestantisme kon opbloeien.
Europa, herinner je naast de Griekse en Romeinse je derde mediterrane beschaving, Al-Andalus, het Iberische wonder van culturele uitwisseling, dat door islamitische en joodse geleerden, dichters, musici en vertalers werd vormgegeven en waaraan Europees-christelijke geesten zich uit hun moeras van onwetendheid optrokken.
Europa, luister naar Las Cantigas de Santa Maria en herinner je het hof van Alfonso X de Wijze, het hof van Castilië, waar joden, moslims en christenen samenwerkten bij de vertaling over en weer van filosofische, astronomisch, juridische, wetenschappelijke werken, herinner je het verfijnde gevoel voor diversiteit dat daar heerste.
Europa, herinner je je oosterse bronnen!
Proef het woord ‘desoriëntatie’. Gedesoriënteerd is wie van het Oosten is afgeweken.
Als het Avondland je werkelijk aan het hart gaat dien je de intellectuele moed op te brengen het begrip in al zijn verwarrende, tegenstrijdige, meer of minder tijdelijke verschijningsvormen te begrijpen. Het dus niet te gebruiken als een holle kreet in een jezelf aangeprate cultuurstrijd, om je vervolgens daarin een heldenrol toe te dichten, maar het in een ver terugreikend perspectief te plaatsen, een geschiedenis die meer van diversiteit, plotse koerswijzigingen, oprispingen en verrassende verstrengelingen getuigt dan van uniforme continuïteit.
Vluchtelingen
Ex oriente lux. Proef het. Keer de munt om en om. En proef ook de bittere smaak. Oost en West laten zich niet samensmelten in een voorbeeldige symbiose. De contacten zijn dikwijls door spanningen getekend. Ook in Al-Andalus. Maar het is van levensbelang, werkelijk van levensbelang, deze frictie niet uit te vergroten tot een historisch dogma. Heb oog voor de hoogten waartoe bevlogen mensen uit oost en west elkaar hebben gedreven in hun honger naar kennis en schoonheid.
Vluchtelingen vestigen hun hoop op Europa. Laten we die hoop waarmaken door ons in te spannen voor een Europa van eerst nadenken en dan spreken. Eerst discussiëren en dan handelen.
Tolerant tegenover intolerantie
Als we het niet weten, laten we het dan ook zeggen. Hoe tolerant kun je zijn tegenover intolerantie? Democratie is de staatsvorm die erkent dat de werkelijkheid complex, veranderlijk en meerduidig is.
Europa, herinner je je koffiehuizen en leestafels met kranten in vier, vijf, tien talen, je stromen seizoenarbeiders, hannekemaaiers, jaarmarkten en salons, je verbeelding en het hof van Castilië, je badhuizen en je pleinen, je eerste universiteiten en in steegjes gefluisterde ontdekkingen over het heelal en de baan van planeten. Die wereld komt niet terug, maar we kunnen er kracht en inspiratie in vinden voor een nieuwe vruchtbare diversiteit. Simpel, omdat het eens heeft gewerkt, eens is gelukt. Meer dan eens. Misschien dat we, als we die openheid aandurven, niet op de bodem van de Rijn maar in ons hart een gouden ring vinden.
Klik op het vinkje naast ‘Ik ben geen robot’
