Wat is er bij de komende verkiezingen aan ideeën te koop over de rechtsstaat bij rechts, of althans bij ‘niet-links’? In het gehele tijdperk Rutte bepaalden VVD en CDA vrijwel de koers op Justitie. Stel dat er straks eerder ‘over rechts’ zal worden geregeerd dan over links. Dendert de trein van ‘harder aanpakken, strenger straffen’ dan onverminderd verder? Wat wil gematigd tot radicaal rechts eigenlijk? Ook als het vooral over bestaanszekerheid zal gaan en de rechtsstaat bijvangst is.
Bij ‘veiligheid’ is het zwart-wit denken dominant. Nu is bij verkiezingen enige overdrijving toegestaan. Dit is wat men écht denkt of wil. De PVV is dan de beste barometer, die met provocerende voorstellen het speelveld definieert. „Inzetten leger tegen straatterroristen” is dan typerend, zij het beperkt tot „waar nodig”. Concurrent JA21 ziet het leger ook als ultieme ordebewaker, maar dan juist „waar mogelijk”. Baas boven baas: wie het leger het snelst inzet heeft gewonnen. Veel woede en rancune aan die kant.
Nieuw in het electorale schap bij rechts is steun voor het Amerikaanse concept van ‘three strikes is out’. Wie drie keer een misdrijf pleegt (welk is nog te bepalen), krijgt automatisch levenslang. Ook het ‘straf stapelen’ is ontdekt. Als iemand voor meerdere delicten wordt veroordeeld dan worden in sommige landen de straffen opeenvolgend uitgezeten, althans in theorie. Alleen BBB beperkt zich tot het harde ‘driemaal is scheepsrecht’.
Het geloof in ‘zero tolerance’ is wat rechts bindt. Voor kennis uit wetenschap, beleid of de praktijk lijkt men immuun. De vrije ruimte voor de rechter moet ook zo klein mogelijk zijn. Dat uit zich in pleidooien voor „stevige” minimumstraffen, en wel voor alles (PVV), voor terroristische en oorlogsmisdrijven (VVD), voor georganiseerde criminaliteit, terroristische misdrijven, ernstige gewelds- of zedenmisdrijven (BBB), „bepaalde” geweldsdelicten (FVD), of voor „uithalers”, die van JA21 verplicht vijf jaar cel krijgen. De PVV wil taakstraffen in beginsel afschaffen, de andere rechtse partijen willen vooral beperkingen. Bij de VVD komt de wens voor om „uitreizigers” die terug in Nederland zijn behalve „onder toezicht te houden” hen ook „maximaal te ontregelen”. Wat dat betekent staat er niet bij, maar het klinkt dystopisch. Zijn dan alle burgerrechten geschorst? Loopt er de hele dag een agent achter je aan, die je bij alles hindert? Brr.
Er zijn ook institutionele ideeën. JA21 wil lekenrechtspraak, „net als in de rest van Europa”. De Hoge Raad moet de enige bestuursrechter worden: de andere drie hoogste bestuursrechters kunnen verdwijnen. De mogelijkheid van het procederen in het algemeen belang, dat belangenorganisaties toegang tot de rechter geeft, moet geschrapt. Dat leidt maar tot inmenging in de politiek. FVD wil van het opportuniteitsbeginsel af – dat politie en OM vrij zijn in de keuze wat op te sporen en te vervolgen. Voortaan moet álles worden vervolgd. JA21 kopieert de financiering van de NAVO-norm voor Defensie met een 2% budgetnorm voor veiligheid. Denk stuurt rechters op cursus tegen institutionele vooringenomenheid. En JA21 wil een „meer transparante benoemingsprocedure” van rechters, gezien de „politieke vooringenomenheid” daar.
De echte vernieuwing zit bij debutant Nieuw Sociaal Contract dat prominent twee ingrijpende staatsrechtelijke vernieuwingen voorstelt. De instelling van een Constitutioneel Hof, zodat de rechter direct aan de Grondwet kan toetsen. En een nieuw kiesstelsel met provinciale kieskringen. Gevolgd door het „op orde brengen van rechtsbescherming”, een versterking van de rijksinspecties en een politieke opwaardering van de Grondwet. Sinds de kroonjuwelen van D66 is er niet meer zoveel politiek kapitaal gestoken in het opschudden van de trias politica. Ooit wilde die partij een gekozen burgemeester, een gekozen premier, het referendum en een districtenstelsel. Omtzigt als erfgenaam van Hans van Mierlo. Diens afkeer van verzuiling en streven naar ontvoogding is Omtzigts strijd tegen de vastgelopen overheid geworden. Met teveel technocratie, te grote machtsconcentratie, te weinig rechtsbescherming. Nooit gedacht dat de barricaden nog eens opgezocht zouden worden met ‘Constitutionele Toetsing!’ als strijdkreet. Ook gesteund door Denk trouwens. En in 2004 was constitutionele toetsing al een initiatiefwetsvoorstel van GroenLinks leider Femke Halsema. Nadat de senaat akkoord was stierf dat ‘in tweede lezing’ een stille dood, vooral omdat de VVD er niet meer aan wilde. Maar revoluties herleven!
Folkert Jensma is juridisch redacteur en schrijft om de week op maandag.
