Als bestuurslid van PEN Nederland, een vereniging die opkomt voor vrijheid van meningsuiting en literaire expressie, heb ik de intrinsieke drang om de solidariteit met Oekraïne te verbinden met de militaire strijd tegen de Russische agressor. Maar dat is slechts één dimensie van wat er in Oekraïne op het spel staat. Op het slagveld draait het om de verdediging van het grondgebied, verknoopt daarmee woedt die andere strijd waarover in de nationale en internationale media veel minder wordt bericht: het behoud van de Oekraïense cultuur en identiteit, die verbonden is met Europese waarden als vrijheid en waardigheid.
Daarom geef ik in mei van dit jaar, ondanks de oorlogsdreiging, gehoor aan de uitnodiging van PEN Oekraïne voor een bezoek aan Kyiv. Met het vliegtuig reis ik naar Warschau en van daaruit, met een overstap in Chelm aan de Pools-Oekraïense grens, verder in een volgepakte nachttrein.
De kans dat ik samen met reisgenoten van PEN Frankrijk, Catalonië en Georgië onder een Russische bommenregen terechtkom, lijkt me gering. Ik vertrouw erop dat PEN Oekraïne weet wat ze doet en het programma spoorslags aanpast als onze veiligheid in het geding is. Enkele maanden na 24 februari 2022, de dag dat Rusland Oekraïne binnenvalt en begint aan wat de Oekraïners een algehele oorlog noemen, zijn ze gestart met deze regionale bijeenkomsten. Wij behoren inmiddels tot de achtste editie.
Documentatie
Als er een ding is dat de Oekraïners duidelijk weten, is dat ze onder geen beding terug willen onder het juk van de Russen waarin die Europese waarden weer ingeruild zullen worden voor een cultuur van angst, onderdrukking en vernedering. Maar zolang de oorlog voortduurt blijft die dreiging wel boven het land zweven.
Lees ook
Schrijver Stanislav Aseyev vecht in Oost-Oekraïne: „Ik ben beter in schrijven dan in schieten, maar het zal wel moeten”
Dat is de belangrijkste reden waarvoor Oekraïne nu al ruim twee jaar aan het front een jonge moedige generatie inzet die het land sinds de Maidan-revolutie in 2014 naar een Europese toekomst hoopte te leiden – de Maidan-demonstranten waren veelal de eersten die de wapens oppakten. Tegelijkertijd kent het land door die strijd voor Europese waarden nog steeds een bruisende civil society kent.
Het verschil tussen Oekraïne nu en vóór de oorlog is dat die duizenden organisaties zich naast hun originele missies (corruptiebestrijding, de ontwikkeling van de rechtsstaat en gelijke rechten voor iedereen) zich nu noodgedwongen ook richten op die oorlog en het documenteren ervan.
Daarnaast zamelen ze geld in voor hulpgoederen voor het front, verlenen ze humanitaire steun of knappen ze bijvoorbeeld de honderden verwoeste bibliotheken verspreid over het land op en voorzien ze die opnieuw van boeken.
Mensen met een verhaal
Dat laatste project is een van de vele activiteiten van PEN Oekraïne, die met een wit bestelbusje met de leus Write to Exist tot aan het front bijeenkomsten organiseert. Achter die houding van onverschrokkenheid en veerkracht schuilt ook verdriet. De organisatie verloor de afgelopen tijd belangrijk schrijvers en dichters, zoals Victoria Amelina die op 27 juni 2023 door een Russische luchtaanval op een restaurant in Kramatorsk om het leven kwam. Zij was daar voor het documenteren van oorlogsmisdaden voor de organisatie Truth Hounds.
Zij spoorde bovendien het oorlogsdagboek van Volodymyr Vakulenko op dat hij veiligheidshalve had begraven. Zijn lichaam werd op 28 november 2022 in het anonieme graf nummer 319 in de bossen van Izium gevonden.
Een ander voorbeeld is de op 7 januari 2024 omgekomen dichter, fotograaf en soldaat Maksym Kryvtsov. In 2023 publiceerde Kryvtsov de bundel getiteld Virshi z biinytsi (Gedichten vanaf het slagveld), die door PEN Oekraïne als een van de beste bundels van dat jaar werd aangemerkt.
Ook in de kunst spreken Oekraïners voortaan namens zichzelf, over zichzelf en met hun eigen stem
De samenstelling van de staf van de schrijversorganisatie weerspiegelt de huidige situatie bij vele ongebonden organisaties in de samenleving. Omdat steeds meer mannen aan het front dienen – en velen daar sneuvelen – zijn vrouwen, met smalle gezichten van vermoeidheid, er in de meerderheid. Wat ze door buitenlanders uit te nodigen willen benadrukken, is dat die oorlog niet gaat over aantallen slachtoffers, maar over mensen met een verhaal. Verhalen die verbonden moeten worden met de bewijslast van hoe ze zijn omgekomen.
Voor schrijvers en dichters in Oekraïne is de werkelijkheid momenteel dan ook belangrijker dan fictie. De Russische totalitaire oorlog in hun land heeft hen tot (literaire) ooggetuigen van die oorlog gemaakt.
En terwijl de collecties van musea in Oekraïne op veilige plekken zijn weggeborgen, worden die lege, sacrale ruimten nu opgevuld met muziekvoorstellingen en andere publieke bijeenkomsten. Stafleden vertellen dat er een collectief gesprek plaatsvindt over het een proces van culturele dekolonisatie, het ontmantelen van oude machtsstructuren. Is de kunst die Oekraïne in het verleden heeft voortgebracht Russische of Oekraïense kunst? Het antwoord is er al: ook in de kunst spreken Oekraïners voortaan namens zichzelf, over zichzelf en met hun eigen stem.
Om dat uit te dragen lenen ze kunst die ze nu veiligheidshalve niet in hun eigen musea kunnen tonen uit voor grote tentoonstellingen wereldwijd, zoals In the Eye of the Storm: Modernism in Ukraine, 1900 – 1930s. Er wordt werk van toonaangevende schilders als Oleksandr Bohomazov, Vasyl Yermilov, Viktor Palmov, and Anatol Petrytskyi getoond. Vanaf eind deze maand bijvoorbeeld nog in de Royal Acadamy in Londen te zien. Eerder werd om precies die reden bijvoorbeeld ook al Oekraïense kunst in Museum De Fundatie in Zwolle tentoongesteld.
De ware aard
Terug in de trein naar Warschau zie ik de levendige straten van Kyiv voor me, de volle cafés en restaurants. Wanneer het luchtalarm afging, reageerde vrijwel niemand nog. Ik haal de beelden terug van de verpletterend droeve bezoeken aan Bucha, Irpin en Borodyanka. Voorsteden van Kyiv die in de eerste weken na 24 februari zwaar werden gehavend. Aan het dorpje Yahidne, even buiten Chernihiv richting de Oekraïens-Russische grens. In maart 2022 werden de 380 dorpsbewoners zeventwintig dagen in de kelder van het schoolgebouw door drie Russische brigades gegijzeld. Mannen uit onderontwikkelde gebieden in Rusland, die voor het eerst een magnetron zagen en dachten dat het een geldkluis was, vertelde Ivan, een kleine man, de voormalige conciërge van de school, die ons rondleidde in de kelder – met een zonnebril op om zijn tranen te verbergen.
Elf bewoners stierven van uitputting of werden doodgeschoten; kinderen kregen waterpokken. Die weken waren de hel op aarde en toen ze door Oekraïense militairen werden bevrijd, zagen ze dat alle huizen in het dorp waren verwoest of leeggeroofd. Het dorp is grotendeels heropgebouwd en vijfenzeventig procent van de bewoners is teruggekeerd.
Lees ook
In dit Oekraïense stadje is het pessimisme overal
Ook hier die houding van onverschrokkenheid en veerkracht. Ivan zei dat de dorpsbewoners niet over de verschrikkingen spreken. Eerst moesten de Russen worden verslagen, pas dan konden ze beginnen met het verwerken van die mensonterende ervaringen en kon de kelder van het schoolgebouw als een gedenkplaats worden ingericht.
Bij het afscheid was er die oproep, hét thema ook in de gesprekken met vertegenwoordigers van de culturele organisaties in Kyiv: dit is niet alleen onze oorlog, het is ook jullie oorlog, de oorlog van Europa. Hoe redeloos de Russische vernietigingsdrang van dorpen en steden ook mag lijken, het ware doel is de vernietiging van de Oekraïense cultuur en identiteit die verbonden is met onze gedeelde waarden. Zie de Westerse militaire hulp aan Oekraïne dan ook niet als een daad van medemenselijkheid, maar als een schild tegen de Russen, die hun cultuur van onderdrukking niet tot Oekraïne zullen beperken als wij deze oorlog verliezen. Onze vrijheid is jullie vrijheid.
Is Europa doordrongen van de ware aard van de Russische vernietigingsdrang? Beseft zij wat er ook voor haar op het spel staat? Ik durf het in het land – met lange muren vol portretfoto’s van gesneuvelde soldaten – niet uit te spreken, maar ik betwijfel of Europa de bondgenoot is waar Oekraïne op hoopt. Wat ik wel weet is dat Oekraïne deze oorlog moet winnen.
Lees ook
Schrijver en historica Olesya Khromeychuk: „Pijnlijk dat Europa Oekraïne pas leert kennen door de oorlog”
