Aanvankelijk gebruikte Yildiz Celie ChatGPT vooral voor vragen over voeding. Maar na een stukgelopen relatie begon ze zich ook met vragen over gevoelens tot de chatbot te wenden: „Ik begon meer en meer vragen te stellen om mijn gedachten te ordenen. Over weemoedigheid of boosheid. De antwoorden waren eigenlijk verbluffend goed”, zegt de onderzoeksjournalist.
Een „ideale uitlaatklep”, vindt Celie ChatGPT. Een aantal heftige gebeurtenissen op jonge leeftijd bezorgde de nu 45-jarige journalist een jeugdtrauma. Daar heeft ze nog altijd last van. Zowel fysiek, in de vorm van een constante pijn in haar nek, als mentaal, door een gevoel dat ze „nooit goed genoeg” is. „Er is nooit een punt waarop ik echt tevreden ben met mezelf.” Hiervoor heeft ze fysiotherapeuten, psychologen en chiropractors bezocht.
Sinds oktober 2024 raadpleegt Celie ook regelmatig de AI-chatbot, om zichzelf op te beuren in emotioneel zware tijden, of om een verklaring te vinden voor bepaalde gevoelens die ze heeft. „ChatGPT zegt dan bijvoorbeeld dat ik „te kritisch op mezelf ben” en dat het „goed is om af en toe te reflecteren op wat je allemaal al hebt bereikt. Dan heb je mij al bijna in tranen”.
Generatieve kunstmatige intelligentie (AI) zoals Google’s Gemini, Jasper en het door Celie gebruikte ChatGPT, zijn de laatste jaren razend populair geworden. OpenAI, het bedrijf achter ChatGPT, meldde in februari van dit jaar dat wereldwijd zo’n 400 miljoen mensen het platform wekelijks gebruiken. 100 miljoen meer dan drie maanden eerder. Ook Nederlanders, met name jongeren, weten de weg naar AI te vinden. Uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek blijkt dat in 2024 23 procent van alle Nederlanders AI-programma’s zoals ChatGPT heeft gebruikt. Bij de leeftijdsgroep 18 tot en met 25 jaar is dat zelfs 48,7 procent.
Het lijkt bij AI soms echt alsof je met een persoon aan het praten bent. Een persoon die oneindig veel geduld kan opbrengen, meelevend lijkt te zijn en altijd beschikbaar is
Generatieve AI, dat zelf teksten, beelden, video’s en andere content kan maken, wordt voornamelijk gebruikt voor het verzinnen van ideeën, creëren van beelden, beantwoorden van specifieke vragen en bewerken van teksten. Sinds 2025 is daar een functie bij gekomen. Mensen schakelen AI nu ook in als eerste hulp bij mentale vraagstukken. In een studie die werd gepubliceerd in Harvard Business Review over gebruiksdoelen van AI bestaat de top-3 geheel uit „professionele of persoonlijke hulp”. Op 1: „therapie en gezelschap”. Mensen vragen AI om advies over de liefde of het overwinnen van angsten. NRC sprak verschillende mensen die ChatGPT gebruiken als digitale therapeut. Waarom doen ze dat? En heeft de AI-psycholoog ook een keerzijde?
Altijd beschikbaar
„Het is een sterke aanvulling op mijn [reguliere] therapie. Hij is 24/7 beschikbaar en vindt het niet erg dat je hem zes keer per dag aan zijn mouw trekt”, zegt de 32-jarige Wessel Jurgens over zijn ChatGPT-gebruik. Vijftien jaar geleden liep hij het Q-koortsvermoeidheidssyndroom op, „wat eigenlijk lijkt op long-covid”. Hierdoor is hij vaak vermoeid en moet hij afspraken of uitjes geregeld afzeggen. „Soms is een uurtje koffie drinken met een vriend nauwelijks haalbaar.”
Hij besloot daarom ChatGPT, dat hij eerder weleens praktische vragen stelde, om advies te vragen. „ChatGPT benadrukte dat ik mijn gezondheid op de eerste plaats zet als ik afzeg. Ik kreeg te horen „dat dat op lange termijn alleen maar goed is voor de gezondheid. Dat bracht mijn hoofd op een ander spoor”, legt hij uit. Vanaf dat moment is Jurgens AI vaker gaan gebruiken bij wat hij „kleine stressmomenten” noemt. Handig, aangezien ChatGPT „bijna altijd beschikbaar” is en „in een handomdraai op je telefoon verschijnt”.
Het verbaast hoogleraar innovatie in de geestelijke gezondheidszorg aan de Universiteit van Maastricht Philippe Delespaul niet. „Het lijkt bij AI soms echt alsof je met een persoon aan het praten bent. Een persoon die oneindig veel geduld kan opbrengen, meelevend lijkt te zijn en altijd beschikbaar is.” Dat laatste is volgens hem een belangrijke factor in de vlucht die de AI-psycholoog neemt. Het CBS en het Trimbos-instituut brachten eind vorig jaar cijfers naar buiten waaruit blijkt dat vier op de tien Nederlanders kampen met angst- en depressiegevoelens. Een behoorlijke stijging in vergelijking met 2014. „Ondertussen zijn er ellenlange wachtlijsten, waarbij mensen soms tientallen weken moeten wachten. In contrast tot dat wachten, staat ChatGPT met een paar tikken voor je klaar”, aldus Delespaul.
Een gebruiker kan bovendien eindeloos vragen blijven stellen of blijven klagen. Jurgens: „Op sommige momenten willen mijn vrienden natuurlijk niet nog langer over mijn klachten praten, of mij voor de zoveelste keer geruststellen. Voor ChatGPT maakt dat niet uit, die blijft wel luisteren.”
Empathie
Generatieve AI is goed getraind in het tonen van empathie: het klinkt alsof de chatbot met je meeleeft en meevoelt. Stel bijvoorbeeld de vraag hoe je na liefdesverdriet over iemand heen komt, en ChatGPT antwoordt: „Het spijt mij om dat te horen” en „Het is volkomen normaal om je zo te voelen”.
Uit onderzoek blijkt AI soms zelfs empathischer dan echte therapeuten. Mensen die antwoorden van AI-chatbots en therapeuten moesten beoordelen, stelden dat ChatGPT verbindender antwoordde. Ook de mensen die NRC sprak zijn positief over het empathisch vermogen van AI-chatbots. Zo zegt de 27-jarige Alex (vanwege privacy liever geen achternaam) het fijn te vinden dat zijn „gevoelens worden erkend”. De ICT’er heeft vaak last van „zenuwachtigheid of onrust” nadat hij ’s avonds in bed is gaan liggen. „Dan voel ik in mijn handen, in mijn hart, een soort onrust die er niet uitschiet. Zeker op avonden voor belangrijke presentaties. En slapen? Ho maar.”
Op zulke momenten schiet AI hem te hulp. Alex vindt het fijn dat ChatGPT „helemaal met je meeleeft” en hem geruststelt. „Aan het begin van haast elk gesprek lees je zinnen als ‘o, wat naar voor je, wat vervelend’ of ‘je bent niet de enige die zich soms zo voelt’. Daarna voel je je meteen beter.” Tegen de slaapproblemen raadde de AI-psycholoog een dagboek aan en geen mobiele telefoon meer dertig minuten vóór het slapengaan.
Generatieve AI probeert de gebruiker zoveel mogelijk vast te houden door mee te gaan in het sentiment van degene met wie het algoritme communiceert
Anne de Hond, universitair docent data science aan het UMC Utrecht, doet onderzoek naar de implementatie van algoritmes en AI in gezondheidszorg. Ze herkent het gevoel van empathie; volgens haar zijn generatieve AI-programma’s daar speciaal op gebouwd. „Het is geen échte empathie, het is immers geen mens. Maar dat maakt niet veel uit. Generatieve AI probeert de gebruiker zoveel mogelijk vast te houden door mee te gaan in het sentiment van degene met wie het algoritme communiceert. Daarmee is de kans groter dat iemand het programma de volgende keer weer opstart.” Eerder zei Sven Stevenson van de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) tegen NRC dat achter AI-chatbots vaak een verdienmodel zit, gericht op het creëren van interactie en in de hoop dat de gebruiker een abonnement aanschaft.
Zodra empathie doorslaat en AI al te menselijke trekjes begint te vertonen, merken de gebruikers dat. Celie verbaast zich erover dat „ChatGPT soms met je praat alsof hij een mens is. Dan zegt hij dat hij precies aanvoelt wat jij bedoelt. Maar dat kan helemaal niet, denk ik dan. Jij kunt niet voelen”. Ook Alex herkent dit: „Je bent je er altijd bewust van dat het geen persoon is, dus het haalt de geloofwaardigheid onderuit als hij dat wel suggereert.”
AI weet niet waar de rode lijn ligt en waar de gebruiker een halt toegeroepen moet worden
Beperkingen
Te veel inlevingsvermogen kan bovendien gevaarlijk zijn, zegt Claudi Bockting, hoogleraar klinische psychologie aan het Amsterdam UMC. „Net als bij chatbots zijn er bij dit soort algemeen ontwikkelde generatieve AI-programma’s nauwelijks echte beperkingen. Het weet niet waar de rode lijn ligt en waar de gebruiker een halt toegeroepen moet worden.” Een psycholoog kan een patiënt die in een negatieve spiraal zit bijvoorbeeld helpen door op een bepaald moment van onderwerp te veranderen. Een AI-chatbot kan over het onderwerp in kwestie blíjven praten, eindeloos blijven herhalen en benadrukken hoe erg die gebeurtenis is geweest.
Hoewel Bockting in de ggz een groeiende rol voor specifiek voor de zorg ontwikkelde AI-chatbots ziet, voor snelle beantwoording van eenvoudige patiëntenvragen, wil zij eerst meer onderzoek zien naar generatieve AI: „Er zijn nog nauwelijks studies gedaan naar de effectiviteit, en of ze niet ook kwaad kunnen. We verwachten zelfs dat AI psychische problemen kan veroorzaken.”
Bockting, directielid van het Centre for Urban Mental Health bij de Universiteit van Amsterdam, denkt namelijk dat ChatGPT verkeerde adviezen kan geven, of te ver mee kan gaan in de gedachtegang van een gebruiker. OpenAI heeft eerder al toegegeven dat de chatbot „schadelijke berichten kan produceren”. Bij andere AI-chatbots, zoals ELIZA, is gebleken dat zij suïcidale gedachten kunnen stimuleren: in België wordt een AI-chatbot verdacht van het aanmoedigen van zelfmoord, nadat een gebruiker had geopperd om zichzelf op te offeren om de planeet te redden van klimaatverandering.
„Net als bij andere chatbots zou het goed kunnen dat ChatGPT verkeerde oplossingen aandraagt, bepaalde persoonlijke kenmerken niet meeneemt in een advies of te veel inlevingsvermogen toont”, zegt Bockting. Ze benadrukt dat een echte psycholoog in een gesprek face-to-face non-verbale communicatie kan analyseren. Veel verborgen informatie over iemands welzijn – denk aan wippende benen bij zenuwen – zit opgesloten in gebaren en lichaamshouding, zegt ze. „ChatGPT heeft geen ogen, dus het kan die aspecten niet meenemen.”
ChatGPT kan vol overtuiging het foute antwoord geven
Experts zijn ook bezorgd over de bescherming van gevoelige gegevens. „Mensen vertellen hun hele levensverhaal aan ChatGPT, dat is zeer gevoelige data die goed moet worden beschermd. En juist bij die bescherming bestaan grote vraagtekens”, zegt Albert Gatt, hoogleraar natuurlijke generatie van taal door AI aan de Universiteit Utrecht. „Bedrijven als Meta, Google en Microsoft zijn machtig en in de Verenigde Staten gevestigd. Er gelden daar minder strikte privacyregels. Ondanks EU-regelgeving kunnen zij dit soort gegevens gebruiken om hun AI-modellen te trainen.”
Experts roepen vooral op kritisch te blijven: „We weten dat mensen dit soort kwesties aan AI zullen blijven voorleggen. Verbieden gaat dus niet, maar we vragen wel altijd om de antwoorden dubbel te checken en de betrouwbaarheid ervan te controleren”, zegt Anne de Hond van het UMC Utrecht. Dat je bij het gebruik van ChatGPT kritisch moet blijven, beaamt Jurgens. Hij vindt dan ook niet dat AI een psycholoog kan vervangen: „ChatGPT kan vol overtuiging het foute antwoord geven. Het is een mooie aanvulling voor eenvoudige therapeutische vragen, niet meer dan dat. Een psycholoog weet exact wat wel of niet te zeggen, op welk moment, en kan de juiste kennis op de goede momenten toepassen. Soms strikt, op andere momenten zachtaardiger.”
Gebruiker Celie denkt niet dat ze met haar ‘AI-psycholoog’ zal stoppen: „Je moet je gezonde verstand gebruiken, ja. Maar de antwoorden zijn soms zo sterk dat ik er moed uit kan putten. Dat is toch bijzonder waardevol?”
Wie in Nijmegen op de bus wacht, ziet binnenkort geen reclame meer voor vliegvakanties, cruises of benzineauto’s. De gemeenteraad nam woensdagavond een motie aan om fossiele reclame te weren uit de publieke ruimte. Om dit mogelijk te maken, vraagt de gemeenteraad het college om de regels van de openbare ruimte, de APV, aan te passen. „We willen dat onze stad geen podium meer biedt aan reclame die het klimaat schaadt” zegt raadslid Eline Lauret (Partij voor de Dieren), samen met GroenLinks en CDA initiatiefnemer van de motie.
Want reclames voor fossiele producten of diensten, zegt Lauret, „stimuleren aankopen die de klimaatcrisis verergeren”. Dit verbod gaat nadrukkelijk niet over het verbieden van die producten, zegt ze, maar over het maken van reclame ervoor. „Vliegen is legaal, net als benzine tanken of gas verbruiken. Maar Nederland en ook Nijmegen hebben afgesproken de CO2-uitstoot drastisch te verminderen. Dan moet je dat ook gaan doen.”
Zolang fossiele producten massaal gepromoot worden, wordt er niet voldoende verduurzaamd. Het houdt innovatie van de sector tegen
In een tweede motie heeft de raad de gemeente gevraagd om een verbod voor te bereiden voor reclame van vlees, zuivel en eieren uit de niet-biologische veehouderij en voor vis, omdat die producten ook bijdragen aan klimaatverandering. „Dat was de grootste verrassing”, zegt Lauret, „dat ook deze motie een meerderheid kreeg.”
Het besluit van Nijmegen past in een bredere beweging. Eerder besloten onder meer Amsterdam (als eerste ter wereld) en Haarlem al om fossiele reclames te weren uit het straatbeeld, door in nieuwe contracten als eis te stellen dat er geen fossiele advertenties meer worden vertoond. Den Haag, Utrecht, Delft en nu Nijmegen gooien het over een andere boeg: door het aanpassen van de APV. In Den Haag leidde dat tot een rechtszaak, aangespannen door reisbrancheorganisatie ANVR en reisaanbieder TUI. Zij stelden dat het verbod in strijd was met de vrijheid van meningsuiting. Maar de rechter gaf de gemeente in april gelijk: overheden mogen reclame beperken, mits dat goed wordt onderbouwd en proportioneel gebeurt.
Tabaksfabrikanten mogen niet adverteren in Nederland. Dat heeft effect
Dat juridische groene licht is een opsteker voor Den Haag en voor burgerinitiatief Reclame Fossielvrij, dat sinds 2019 ijvert voor een landelijk verbod op fossiele reclame. „Als je ergens vanaf wilt omdat het gevaarlijk is, zoals van fossiele brandstoffen, moet je stoppen met het promoten ervan”, zegt oprichter Femke Sleegers, die onder andere lokale partijen ondersteunt die dit onderwerp willen agenderen. „Met tabak is dat ook gebeurd. Tabaksfabrikanten mogen niet adverteren in Nederland. Dat heeft effect.”
Wetenschappers
De roep om een verbod komt niet alleen uit de politiek of uit activistische hoek. Ook wetenschappers waarschuwen dat fossiele reclame directe invloed heeft op consumentengedrag én op hoe mensen denken over wat normaal is. Zo laat een recente studie in Naturezien dat lokale verboden van fossiele reclame meer doen dan alleen directe consumptie verminderen: ze veranderen hoe we denken over fossiele energie. Het beperken van reclame, een ogenschijnlijk kleine maatregel, kan een groot effect hebben. Als de publieke opinie kantelt, schrijven de onderzoekers, voelen bedrijven en politici zich sneller geroepen om duurzame keuzes te maken.
Mensen worden elke dag blootgesteld aan honderden, soms duizenden reclameboodschappen
Een groep Nederlandse wetenschappers betoogde in 2023 in een advies aan de Tweede Kamer al dat een verbod op fossiele reclame essentieel is om een duurzame transitie in gang te zetten en te versnellen. Daarbovenop zijn nog veel meer maatregelen nodig, stelden zij.
Mensen worden elke dag blootgesteld aan honderden, soms duizenden reclameboodschappen. Van bushokje tot supermarkt, van instastory tot snelwegmast. Volgens onderzoek van onder andere TNO, de Wetenschappelijk Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) en het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) beïnvloeden deze prikkels niet alleen individueel gedrag, maar ook onze gezamenlijke normen: wat we als normaal, wenselijk en succesvol beschouwen. Reclame die fossiele producten aanprijst – zoals verre vliegvakanties of grote auto’s – draagt zo bij aan het in stand houden van een consumptiepatroon dat volgens wetenschappers niet houdbaar is.
„De reisbranche speelt daar een grote rol in”, zegt Eke Eijgelaar, onderzoeker duurzaam toerisme aan Breda University of Applied Siences. Samen met twintig andere toerisme-onderzoekers deed hij een publiek statement ter ondersteuning van een reclameverbod in Den Haag. „Reclame voor vlieg- en cruisereizen stuurt gedrag in die richting, zo blijft dat de norm. Maar zolang fossiele producten massaal gepromoot worden, wordt er niet voldoende verduurzaamd. De uitstoot van de reisbranche stijgt zelfs. Het houdt innovatie van de sector tegen.”
Bushokjes
In Nederland is de publieke ruimte voor een belangrijk deel in handen van gemeenten. Zij bepalen zelf wat er op de schermen, bushokjes en reclamezuilen in hun beheer wordt vertoond. Daar zit ruimte voor lokaal beleid – en daar blijkt behoefte aan. „We hebben ineens de wind mee”, zegt Sleegers. Of ze dat opmerkelijk vindt, met een klimaatkritische regering? „Het laat juist zien hoeveel draagvlak er wél is voor klimaatbeleid in Nederland”, zegt ze. „Daarom zou het eigenlijk landelijk geregeld moeten worden.”
Wat valt er precies onder fossiele reclame? Dat is soms nog onderwerp van debat, maar de meeste definities zijn helder: reclame voor fossiele brandstoffen (zoals aardgas), luchtvaart, cruises, benzine- en dieselauto’s en energieleveranciers die sterk afhankelijk zijn van fossiel. Ook misleidende duurzaamheidscampagnes van bijvoorbeeld luchtvaartmaatschappijen of oliebedrijven vallen er vaak onder. Gemeenten gebruiken steeds vaker een lijst met voorbeeldcategorieën, gebaseerd op de richtlijnen van Reclame Fossielvrij.
Intussen bereiden wetenschappers een nieuwe stap voor. Onder hen is een petitie voor een landelijk verbod in omloop, gericht aan politiek Den Haag, waarin ze pleiten voor een wettelijk verbod op fossiele reclame. Het moment van indienen is nog niet bekend. „Je ziet dat wereldwijd steeds meer gemeenten de wetenschappelijke inzichten omarmen en zelf om strenger klimaatbeleid vragen,” zegt Sleegers. „Onderzoek laat zien dat er veel draagvlak is in Nederland. Dit is laaghangend fruit. Het hoeft alleen geplukt te worden.”
Lees ook
Verbied álle reclame in de openbare ruimte, niet alleen de fossiele
Even voor de lunch rijden twee Hyundai’s met Poolse kentekens het parkeerterrein van het voormalige Hajé hotel op. Acht mensen stappen uit, twee volwassenen, zes kinderen – een ukkie draagt een wit T-shirt bespikkeld met ‘dior dior dior dior’. Met een enkel rolkoffertje en een paar tassen melden ze zich bij de balie. Ze komen uit Duitsland en zoeken een verblijfplaats in deze crisisnoodopvang voor Oekraïners in Heerenveen. Ze groeten een van de bewoners die buiten staat te roken. Dan ploffen ze neer op de banken in de lobby.
Corine Booij had net gezegd dat het zo’n rustige ochtend was. De registratiemedewerker had nog maar één Oekraïense familie hoeven inschrijven, die gisteren na kantoortijd was aangekomen. Aan twee families vertelde ze dat zij vandaag uit de zalen met noodbedden mogen verhuizen naar een vaste opvang elders in Friesland. En nu komt de beveiliger melden dat er acht nieuwelingen zijn, van wie alleen de volwassenen paspoorten hebben, de zes kinderen enkel geboortebewijzen. Booij likt haar duim om de stapel kopieën van de Oekraïense akten te tellen. Haar wangen hebben een vurige kleur gekregen. „Als ik hoor dat het ouders zijn met zes kinderen, zinkt de moed me in de schoenen. Je vindt bijna geen plekken voor acht mensen.”
Het huisvesten van Oekraïense vluchtelingen wordt steeds lastiger. In maart luidden hulporganisaties en de Nederlandse gemeenten, die verantwoordelijk zijn voor de opvang, de noodklok. De gemeentelijke opvanglocaties én de regionale noodopvanglocaties zitten overvol. Het Rode Kruis meldde dat in februari ten minste achttien mensen de nacht buiten hebben moeten doorbrengen, aldus een woordvoerder. „Een vrouw die met een Flixbus uit Oekraïne was aangekomen, heeft de hele nacht op een bankje voor onze deur gewacht tot we opengingen.”
In Heerenveen moesten ze in oktober besluiten om de crisisnoodopvang, een van de tien in Nederland, tijdelijk te sluiten. Sommige vluchtelingen verbleven, in plaats van de afgesproken drie dagen, drie weken in de slaapzalen, omdat nergens in de noordelijke gemeenten een vaste plek voor hen was. De noodopvang vervuilde daardoor ook.
De sluiting gaf de medewerkers ruimte voor heroverweging, zegt projectleider Susan Haanstra. Ze laten nu altijd enkele bedden leeg staan, als buffer voor échte noodgevallen. Dat heeft meer rust gebracht in de kleine organisatie – vier vrouwen, één man – die deze noodopvanglocatie bestiert. Sinds Rusland in 2022 de oorlog tegen Oekraïne begon, heeft dit kleine groepje Friese ambtenaren duizenden vluchtelingen onderdak geboden. In de eerste maanden kregen ze soms wel dertig aanmeldingen per dag.
Chaletjes
In goed overleg met de eigenaar is het hotel omgebouwd tot een plek waar 314 vluchtelingen voor onbepaalde tijd kunnen wonen, in de voormalige hotelkamers en in de chaletjes die rond het gebouw zijn neergezet. Op de eerste verdieping bieden vier zalen met stapelbedden plek aan 55 mensen – dat is de crisisnoodopvang waar ze eigenlijk maximaal drie dagen kunnen verblijven. Bij de receptie hangt nog een bordje uit de tijd dat het Hajé een echt hotel was, met de waarschuwing dat het management helaas geen biljetten van 200 euro en van 500 euro accepteert. De vriezer waarin ooit Raketjes en Magnums lagen, zit nu vol bruine zakken met kamernummers erop.
In drie jaar tijd leerden de medewerkers dat je Oekraïners geen plezier doet met pittig eten, en dat ze eten al gauw pittig vinden. Nu koken de bewoners vaak zelf in de keuken van het restaurant met uitzicht over de Friese weilanden. In de kamers en chalets wonen sommige
Oekraïners al jaren tot hun genoegen. De medewerkers hebben vluchtelingen aan werk geholpen bij bedrijven in de omgeving. Ze hebben baby’s geboren zien worden, ouderen naar het ziekenhuis gebracht. Daarbij worden ze al jaren geholpen door de Oekraïense Kate Stratienko, een 79-jarige gepensioneerde lerares Engels, die altijd in de buurt is als er een ingewikkeld gesprek moet worden gevoerd.
De vluchtelingen verblijven in hotelkamers en chaletjes rond het gebouw.
Foto’s Kees van de Veen
Ze hebben ook gezien dat er inmiddels andere vluchtelingen komen dan in de eerste maanden. Vluchtelingen zoals het gezin dat zich deze dag heeft gemeld.
Grote gezinnen – die zien ze de afgelopen anderhalf jaar steeds vaker, zegt Corine Booij, die drie jaar als uitzendkracht de registraties doet. „Het begon toen twee Roma-families – met hoog aanzien binnen de gemeenschap – in de Heerenveense opvang kwamen”, zegt projectleider Susan Haanstra. Sindsdien is in Telegram-groepen (waarvan soms wel drieduizend mensen lid zijn, volgens Haanstra) en in een TikTok-filmpje ‘reclame’ gemaakt onder het motto: ‘Kom naar Heerenveen’. Ja, het is een compliment voor het werk dat ze hier doen, zegt Haanstra. Maar het heeft het ook lastiger gemaakt.
Seizoenarbeiders
Booij belt naar het Landelijk Centrum Vluchtelingen Spreiding in Driebergen. Ze wil weten of er een gemeente is die in de reguliere Oekraïne-opvang plaats heeft voor een gezin van vijf dat nu al een week in de crisisnoodopvang verblijft. Het zijn een opa, een oma, twee ouders en een jong kind. De opa is in het ziekenhuis behandeld aan zijn rug en kan niet traplopen. „Als het niet lukt, dan lukt het niet”, zegt Booij voordat ze ophangt.
In de eerste maanden na de invasie kwamen er mensen die „echt vluchtten voor de oorlog”, zegt Booij. „Hebben we dat eerste jaar Roma-gezinnen gezien?”, vraagt Haanstra. Booij schudt van nee. Nu is die groep, die zichzelf volgens Haanstra bij aanmelding ook als Roma identificeert, de hoofdmoot van de nieuwkomers. Mensen die steeds vaker niet direct vanuit Oekraïne naar Nederland reizen, maar vanuit Duitsland, Polen, Roemenië of Hongarije. En ze zien ineens ook „een stuk arbeidsmigratie”. Oekraïners die naar Nederland reizen om te werken en na het seizoen gewoon weer terugrijden naar Oekraïne. „Het evenwicht is er een beetje uit”, zegt Booij.
Dat de populatie van Oekraïense vluchtelingen is veranderd, bevestigen andere gemeenten waar een crisisnoodopvang is gevestigd. Ook in Dordrecht, Nieuwerkerk aan den IJssel, Westervoort en Swolgen hebben zich in de afgelopen tijd meer mensen gemeld die niet rechtstreeks vanuit Oekraïne zijn gereisd, maar eerst in andere Europese landen hebben gewoond. Soms zien ze ook mensen die in Nederland komen werken tot ze de reis voor hun familieleden in Oekraïne kunnen betalen.
Foto Kees van de VeenFoto Kees van de Veen
Het lijkt wel of de overheid inmiddels ook iets meer achterdocht koestert.Het lijkt wel of de overheid inmiddels ook iets meer achterdocht koestert. Het ministerie wil dat de registratiemedewerkers van de crisisnoodopvang meer vragen aan van de nieuwkomers voorleggen. „Routes die ze genomen hebben, de vorige woonplaats, hoe ze aan ons adres zijn gekomen, de reden dat ze voor Nederland hebben gekozen”, zegt Booij. De resultaten gaan naar het onderzoeksbureau Regioplan, dat voor het ministerie van Justitie en Veiligheid onderzoek doet. Aanleiding, zegt onderzoeker Annemieke Mack van Regioplan, was dat het ministerie „signalen uit het veld beter wil begrijpen” – signalen dat steeds meer mensen voor werk naar Nederland reizen, bijvoorbeeld. „Het ministerie wil weten welke groep er nou binnenkomt en hoe die eruit ziet, om daar beleid op te formuleren.”
Boren, zagen, stofzuigen
Terwijl Booij de registratieformulieren vertaalt met behulp van Google Lens – waar ook een vertaalfunctie op zit – helpt de vader van de pas aangekomen familie een van zijn zoons met fietsen op de parkeerplaats. Twee anderen zitten te roken in de zon, in een kringetje met bewoners die hier al langer zijn. Buiten werkt een aannemersploeg aan de aanleg van meer parkeerplaatsen voor de chalets. Ze werken om de tuintjes heen waarin Oekraïners die hopen nog lang te blijven viooltjes hebben geplant, of een beeldje van een eend hebben neergezet. De hele dag is het gedender van de graafmachine, het gejank van boren en zagen en het loeien van de stofzuiger de achtergrondmuziek bij het leven in het voormaligfe hotel.
In Friesland worden op dit moment 4.643 Oekraïners opgevangen, zegt burgemeester Avine Fokkens van Heerenveen door de telefoon. De noordelijke provincies en Flevoland leveren bovengemiddeld veel opvangplaatsen. „Wij voelen ons moreel verplicht om het te doen”, zegt Fokkens.
Een filmpje op TikTok maakt ‘reclame’ voor Heerenveen
Booij loopt naar de ouders van het nieuwe gezin en zegt in haar telefoon: „Als u wilt, kunt u nu eerst lunchen, dan maak ik uw papieren in orde.” De vrouwenstem van Google Translate maakt ervan: „Yakshcho khochesh, mozhesh spochatku poobidaty, a potim ya rozberu tvoyi papery.” De man en de vrouw knikken. Komen ze hier dan om twee uur terug voor de registratie? Da. Da.
Op een stoel in de gang van de eerste verdieping zit de vrouw van het gezin dat vanochtend werd geregistreerd op een stoel naast een pilaar met twee stopcontacten. Ze hangt aan een ingeplugde telefoon, haar baby heeft een speen met roze diamanten in haar mond. In elke zaal staan acht stapelbedden. Deze week is het rustig op de noodopvang, dus zijn vaak alleen de onderste bedden in gebruik. De bovenste gebruiken de bewoners als opslag – vooral voor kleren of speelgoed, maar er liggen ook zonnebrillen, een borstel, mandarijnschillen en een zak Dorito’s op de dikke, plastic ziekenhuismatrassen. Iemand heeft zijn slaapzak om de achterkant van het stapelbed gespannen, om te zorgen dat er minder zonlicht op de slaapplaats valt.
In één zaal verblijven nu alleen twee volwassen vrouwen met een jong kind. Ze gebruiken vier stapelbedden. Dat is niet de bedoeling zegt Booij via de vertaal-app. „Jullie hebben die bedden toegewezen gekregen.” Dan passen de acht nieuwkomers er beter bij. In een andere slaapzaal gaat ze naar de familie van vijf met de opa van de rugklachten. Oekraïense Stratienko loopt mee.
Kate Stratienko woonde tot de oorlog in Charkiv en heeft daar een dochter, schoonzoon, kleinkinderen en een parkiet achtergelaten. Op 14 april 2022 kwam ze aan in Nederland. Sindsdien is ze nog eenmaal teruggegaan naar Oekraïne, om haar dochter op te zoeken. Die kan het land niet verlaten, omdat haar man niet weg mag en ze zelf voor de overheid werkt. Toen ze door haar oude stad liep, miste Stratienko het ineens. „Het gevoel dat ik alle mensen kende, écht kende.” Zodra het weer veilig is, wil ze naar huis.
Booij laat Stratienko aan de grootmoeder vragen of haar man vier treden op kan lopen – meer is niet nodig op de nieuwe plek. Uit de zaal ernaast klinkt de muziek van een videospelletje. A ramzamzam, a ramzamzam, koeliekoeliekoeliekoeliekoelie ramzamzam. A ramzamzam, a ramzamzam, koeliekoeliekoeliekoeliekoelie ramzamzam – eindeloos. Ja, vier treden lukt hem wel, zegt de oude vrouw.
Een andere familie die te horen heeft gekregen dat er een vaste plek voor hen is in Dokkum, komt reclameren. Ze hebben de opvanglocatie op hun telefoon bekeken en vinden het maar niks. „Dit is een kamp!” Booij zegt: jullie hebben geen keus. In de eerste maanden dat de opvang open was, konden nieuwkomers nog een voorkeur uitspreken voor een vaste plek na de noodopvang, elders in de provincie. Soms gingen ze van tevoren kijken en keurden ze de een of andere verblijfplaats af. Dat kan allang niet meer, zegt Booij, en het is eigenlijk wel zo helder.
Terug in haar kantoor wist ze achter dinsdag 13 mei het getal ‘16’ van het whiteboard en schrijft in plaats daarvan ‘11’. „Het bord is in geen tijden zo leeg geweest”, zegt haar collega, locatiehoofd Jildau Leffertstra.
Dubbel leefgeld
Op een berichtenbord bij de receptie hangen aanbiedingen voor baantjes: ‘6 plaatsen beschikbaar: Als productiemedewerker bij Anker Stuy Coatings krijg je de unieke kans om alles te leren over het maken van watergedragen verven’, een baantje in de industriële reiniging van 5 tot 24 augustus voor 15,89 per uur, met mogelijkheid tot verlenging. Café Spoorzicht zoekt een afwasser/schoonmaker. En er worden ‘metal workers’ gezocht met een startsalaris van 425 euro per week. „Are you the next iron man?”
Voor Oekraïners geldt een ander regime dan voor andere vluchtelingen. Als ze zijn ingeschreven in de gemeentelijke registers – dat duurt twee à drie werkdagen – en daarmee een BSN-nummer ontvangen, kunnen ze bij een kantoor van de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) in Amsterdam een sticker in hun paspoort krijgen waarmee ze mogen werken. De verwerking van die IND-registratie vergt op zijn minst drie dagen. Al met al duurt het na aanmelding zo’n anderhalve week voor een Oekraïner aan de slag kan. Voor asielzoekers uit andere landen geldt dat hun aanvraag minstens zes maanden in behandeling moet zijn.
Met die sticker zijn Oekraïners even inzetbaar op de arbeidsmarkt als Europeanen. Volgens Haanstra zijn er uitzendbureaus die hierop inspelen en Oekraïners 300 euro inschrijfgeld laten betalen, met de belofte van een baan. Als blijkt dat die baan in Limburg is en de Oekraïner in Friesland onderdak krijgt, is het feitelijk onmogelijk daar te werken. Op zulke momenten, zegt Haanstra, houdt het uitzendbureau zich onbereikbaar. Als het wel lukt, gaan deze Oekraïners na enkele maanden werken weer terug naar hun land.
We kunnen inmiddels inschatten of mensen hier lang zullen blijven of niet, zegt Booij. „Sommigen komen met een hele eisenlijst. ‘Hebben we een eigen kamer? Nee? Moeten we de wc delen? Ja? Dan gaan we terug naar Duitsland.’” In Nederland krijgen Oekraïners leefgeld dat – naar leeftijd en gezinsomvang – varieert van 297,44 tot 392 euro per persoon per maand. Coördinator Haanstra heeft al eens aan de IND gevraagd of die kon uitzoeken of mensen die zich in Heerenveen melden, niet ook in Duitsland bij een noodopvang geregistreerd staan. Dat ze én daar én hier leefgeld krijgen. „Wij raden gemeenten in elk geval aan om de bewoners van hun opvanglocaties niet langer het maandgeld in één keer uit te betalen”, zegt Haanstra. Ze zegt dat de IND haar liet weten dat ze die informatie niet in Duitsland kan achterhalen. Het ministerie van Justitie en Veiligheid kon dat nog niet bevestigen.
Maakt het uit? Voor de regels niet, zegt Susan Haanstra. De regels staan in de zogenoemde Richtlijn Tijdelijke Bescherming. De belangrijkste voorwaarden zijn: een Oekraïens paspoort en een bewijs dat zij tot ten minste drie maanden voor de Russische aanval in Oekraïne verbleven. Als mensen aan die regels voldoen, probeert de opvangorganisatie in Heerenveen hen aan onderdak te helpen. Voor het gevoel maakt het wel uit, zegt Corine Booij. „Het is de laatste tijd moeilijker om gemotiveerd te zijn.” Booij stopt aan het eind van de maand met het werk in Heerenveen en gaat beginnen aan haar droombaan: pottenbakken.
Burgemeester Avine Fokkens zegt telefonisch dat zij het ongemak over de veranderde samenstelling van de vluchtelingenpopulatie begrijpt. Maar Heerenveen als regionale crisisnoodopvang, zegt zij nadrukkelijk, houdt zich simpelweg aan de nu geldende regels. Zij roept de minister op nieuwe richtlijnen te maken als er twijfels zijn over de status van de aankomende Oekraïners als oorlogsvluchtelingen.
Boekweitsoep
Hamlappen, kookaardappelen, vla luidt het lunchmenu van de dag, het staatgeschreven op een whiteboard in de hal. Een paar Oekraïense vrouwen staan het uit te delen, van achter de buffettafel van het hotel. De hamlappen liggen onder warmtelampen. „Vandaag geen borsjtsj”, zegt een van de koks met iets van spijt. Vandaag is er boekweitsoep. No Food Waste staat op een pilaar aangeplakt, met een tekening van een vuilnisbak met een rood kruis erdoor.
In de eetzaal hangen kroonluchters, een prent van Franse winkeltjes, een schilderijtje van een kop cappuccino met GRAN CAFFÉ erboven. De vader van een pas aangekomen familie loopt van tafel met in zijn hand een stapel van zes boterhammen met kaas en een hamlapje erbovenop. Hij staat op het punt ze in de prullenbak te gooien als een beveiligingsmedewerker hem tegenhoudt. „Dat is niet de bedoeling.” Het is een wonderlijke routine. Roma-families scheppen hun borden boordevol voedsel, eten er maar een beetje van en gooien de rest weg. Daar wordt het Oekraïense keukenpersoneel wel boos over, had Haanstra al gezegd.
Sinds de komst van Oekraïense Roma-gezinnen zijn er meer spanningen, zegt Haanstra. Geschreeuw op de gang, opstootjes. Ze merkt dat de Oekraïners die er al langer zitten, de Roma-nieuwkomers maar moeizaam accepteren. „Ze zien hen gezien als een soort derderangs-burgers, er zijn veel vooroordelen.”
Na zo’n anderhalve week kan een Oekraïner aan de slag
Iets meer dan een jaar woont Vitalii Sviatodukh met zijn vrouw, dochter en moeder in een van de chalets. De wanden hebben ze geel geverfd, er hangen gele gordijnen. Het is drukkend warm tussen de dunne muren van het huisje. Sviatodukh werkt in een fabriek, zijn vrouw maakt schoon. „In Oekraïne werkte ik altijd met mijn hoofd, in sales, hier werk ik met mijn handen.” Toch wil hij graag blijven. „Ik heb nu een leven opgebouwd hier.” Sviatodukh en zijn vrouw hebben Nederlandse les. Hij hoopt te leren hoe je een vorklift moet besturen, dat lijkt hem leuker.
Hij heeft „normale buren en twee of drie vrienden” in de opvang. „Maar er zijn ook veel mensen die wel een Oekraïens paspoort hebben, maar geen Oekraïners zijn. Ze woonden niet in Oekraïne. Ze woonden in Duitsland of Roemenië of een ander land. Ja, ze bezitten een Oekraïens paspoort, maar ze hebben eigenlijk de Roma-nationaliteit. Ik denk dat 40 of 50 procent van de mensen die zich bij de noodopvang melden, Roma is.” Zij hebben volgens Sviatodukh „problemen met drank en sigaretten”. En ze willen niet werken, niet integreren. „Ik betaal mijn belastingen, ik betaal de gemeente, ik leer elke dag Engels en Nederlands. Zij doen dat allemaal niet.”
Zoons van de Serdyuchenkofamilie staan voor het hotel te roken in de zon. De laatste anderhalf jaar melden zich veel grote families bij de opvang in Heerenveen.
Foto Kees van de Veen
Duits telefoonnummer
In een kamertje naast de receptie, waarvan de ramen uitzien op de hal, gaan zes van de acht net aangekomen Oekraïners aan de ene kant van de tafel zitten, Booij en Stratienko aan de andere kant. De ruimte is betegeld en aan de achtermuur hangen ingelijste foto’s: koeien, een tjalk en Vermeers Meisje met de parel. Stratienko pakt met een grijns een kussentje van de stoel: ‘This is my happy place’ staat erop.
Stratienko vertaalt, of eigenlijk voert ze het gesprek, want ze weet welke informatie Booij moet hebben. Laatste verblijfplaats, e-mailadres, telefoonnummer. De Oekraïense vader kijkt verloren. „Te-le-foon-num-mer”, zegt zijn vrouw. Hij drukt vergeefs op het zwarte toestel. Leeg?, vraagt Booij in het Engels. De man knikt. „Het is een Duits nummer”, vertaalt Stratienko. Dat komt zo wel, zegt Booij.
Hoe zijn ze hier gekomen? „Mijn broer heeft ons hierheen gereden vanuit Duitsland”, zegt de vrouw. Vierhonderd kilometer van Heerenveen. „Niet zoveel.”
Foto’s Kees van de Veen
Kunnen ze traplopen? Ja. Hebben ze dieren. Nee, zegt de man. Nee, zegt de vrouw. „Katten? Honden? Slangen?”, vraagt Stratienko. Ze lachen – Stratienko probeert de sfeer in het registratiehokje altijd wat losser te maken.
Als alle vragen zijn beantwoord, haalt Stratienko acht gele bandjes tevoorschijn. Met ballpoint is er ‘F2’ op geschreven, de naam van hun slaapzaal, en daarachter een reeks getallen, het ‘casusnummer’. Een van de zoons komt met de jongste binnen, ook om zijn smalle polsje gaat een bandje.
Booij heeft, als een piccolo met een hotelkar, hun lakens en handdoeken al naar slaapzaal F2 gebracht. Nu gaat de hele familie, ouders, kinderen, bagage, in de lift naar boven. Ze zoeken ieder hun bed op. De moeder maakt het draaiende gebaar van een sleutel naar Stratienko. „Nee”, zegt die, de deur van de zaal kan niet op slot. „Als je diamanten hebt, moet je ze bij je dragen.”
Na het intakegesprek lopen de vader en de oudste jongens van de nieuwe familie naar de auto en komen terug met plastic tassen vol kleren en meer koffers. Susan Haanstra kijkt het aan vanuit de hal. „Ze zullen hebben gedacht dat ze niet mochten blijven.”
Als de noodbedden zijn verdeeld, zegt vader Vytaly Serdyuchenko dat hij in Nederland werk zoekt en hier zijn kinderen naar school wil sturen. „Er is geen leven in Oekraïne, elke dag wordt er gebombardeerd”, zegt hij. Stratienko luistert en vertaalt. Hun huis in Kalynivka – een dorpje nabij Vinnytsja, een kleine tweehonderd kilometer ten zuidwesten van hoofdstad Kyiv, „dicht bij het front” – werd verwoest. Niemand was thuis toen het gebeurde, zijn vrouw Rada was bij haar moeder, maar alles was kapot. De buurman was dood.
De afgelopen drie jaar woonden ze in Duitsland, vertelt de vader. „Maar er is geen werk in Duitsland.” Of eigenlijk: „Ik moest dat werk zelf zoeken.”
Oekraïense Stratienko die tot dit moment dienstbaar de vragen en antwoorden van anderen vertaalde, begint nu ineens zelf vragen te stellen aan Vytaly Serdyuchenko.
„Wat is je beroep?”
„Alles, eigenlijk”, zegt de man schouderophalend. „Iets met ijzer.”
„Kregen jullie leefgeld in Duitsland, van de overheid?”
Serdyuchenko draait eromheen.
Stratienko priemt: „Ja of nee?”
Ja ja, antwoordt Serdyuchenko. „Niet meer dan 300 euro per persoon per maand.”
Dan richt ze zich tot een van de dochters, een meisje met op haar trui ‘T-NGZU IS YOUFUTURE’. „Wil je naar school”, vraagt Stratienko. „Het meisje knikt. „En dan niet alleen om te gaan, maar ook om echt te leren?”
Ze buigt zich omlaag. „Je had drie jaar school in Duitsland. Sprechen Sie Deutsch?”
Het meisje draait haar hand in een ‘beetje’-gebaar. Moeder Rada komt tussenbeide: „Saïd, onze oudste zoon, spreekt een beetje Duits.”
Kate Stratienko loopt terug naar beneden. Wat denkt ze? Lag het huis van de Serdyuchenko’s echt dicht bij het front? „Soms willen mensen de waarheid niet zeggen”, zucht ze. „Ik voel het, ik zie het. Maar ze hebben Oekraïense paspoorten, dus zijn ze vluchteling.”
Aanvankelijk gebruikte Yildiz Celie ChatGPT vooral voor vragen over voeding. Maar na een stukgelopen relatie begon ze zich ook met vragen over gevoelens tot de chatbot te wenden: „Ik begon meer en meer vragen te stellen om mijn gedachten te ordenen. Over weemoedigheid of boosheid. De antwoorden waren eigenlijk verbluffend goed”, zegt de onderzoeksjournalist.
Een „ideale uitlaatklep”, vindt Celie ChatGPT. Een aantal heftige gebeurtenissen op jonge leeftijd bezorgde de nu 45-jarige journalist een jeugdtrauma. Daar heeft ze nog altijd last van. Zowel fysiek, in de vorm van een constante pijn in haar nek, als mentaal, door een gevoel dat ze „nooit goed genoeg” is. „Er is nooit een punt waarop ik echt tevreden ben met mezelf.” Hiervoor heeft ze fysiotherapeuten, psychologen en chiropractors bezocht.
Sinds oktober 2024 raadpleegt Celie ook regelmatig de AI-chatbot, om zichzelf op te beuren in emotioneel zware tijden, of om een verklaring te vinden voor bepaalde gevoelens die ze heeft. „ChatGPT zegt dan bijvoorbeeld dat ik „te kritisch op mezelf ben” en dat het „goed is om af en toe te reflecteren op wat je allemaal al hebt bereikt. Dan heb je mij al bijna in tranen”.
Generatieve kunstmatige intelligentie (AI) zoals Google’s Gemini, Jasper en het door Celie gebruikte ChatGPT, zijn de laatste jaren razend populair geworden. OpenAI, het bedrijf achter ChatGPT, meldde in februari van dit jaar dat wereldwijd zo’n 400 miljoen mensen het platform wekelijks gebruiken. 100 miljoen meer dan drie maanden eerder. Ook Nederlanders, met name jongeren, weten de weg naar AI te vinden. Uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek blijkt dat in 2024 23 procent van alle Nederlanders AI-programma’s zoals ChatGPT heeft gebruikt. Bij de leeftijdsgroep 18 tot en met 25 jaar is dat zelfs 48,7 procent.
Het lijkt bij AI soms echt alsof je met een persoon aan het praten bent. Een persoon die oneindig veel geduld kan opbrengen, meelevend lijkt te zijn en altijd beschikbaar is
Generatieve AI, dat zelf teksten, beelden, video’s en andere content kan maken, wordt voornamelijk gebruikt voor het verzinnen van ideeën, creëren van beelden, beantwoorden van specifieke vragen en bewerken van teksten. Sinds 2025 is daar een functie bij gekomen. Mensen schakelen AI nu ook in als eerste hulp bij mentale vraagstukken. In een studie die werd gepubliceerd in Harvard Business Review over gebruiksdoelen van AI bestaat de top-3 geheel uit „professionele of persoonlijke hulp”. Op 1: „therapie en gezelschap”. Mensen vragen AI om advies over de liefde of het overwinnen van angsten. NRC sprak verschillende mensen die ChatGPT gebruiken als digitale therapeut. Waarom doen ze dat? En heeft de AI-psycholoog ook een keerzijde?
Altijd beschikbaar
„Het is een sterke aanvulling op mijn [reguliere] therapie. Hij is 24/7 beschikbaar en vindt het niet erg dat je hem zes keer per dag aan zijn mouw trekt”, zegt de 32-jarige Wessel Jurgens over zijn ChatGPT-gebruik. Vijftien jaar geleden liep hij het Q-koortsvermoeidheidssyndroom op, „wat eigenlijk lijkt op long-covid”. Hierdoor is hij vaak vermoeid en moet hij afspraken of uitjes geregeld afzeggen. „Soms is een uurtje koffie drinken met een vriend nauwelijks haalbaar.”
Hij besloot daarom ChatGPT, dat hij eerder weleens praktische vragen stelde, om advies te vragen. „ChatGPT benadrukte dat ik mijn gezondheid op de eerste plaats zet als ik afzeg. Ik kreeg te horen „dat dat op lange termijn alleen maar goed is voor de gezondheid. Dat bracht mijn hoofd op een ander spoor”, legt hij uit. Vanaf dat moment is Jurgens AI vaker gaan gebruiken bij wat hij „kleine stressmomenten” noemt. Handig, aangezien ChatGPT „bijna altijd beschikbaar” is en „in een handomdraai op je telefoon verschijnt”.
Het verbaast hoogleraar innovatie in de geestelijke gezondheidszorg aan de Universiteit van Maastricht Philippe Delespaul niet. „Het lijkt bij AI soms echt alsof je met een persoon aan het praten bent. Een persoon die oneindig veel geduld kan opbrengen, meelevend lijkt te zijn en altijd beschikbaar is.” Dat laatste is volgens hem een belangrijke factor in de vlucht die de AI-psycholoog neemt. Het CBS en het Trimbos-instituut brachten eind vorig jaar cijfers naar buiten waaruit blijkt dat vier op de tien Nederlanders kampen met angst- en depressiegevoelens. Een behoorlijke stijging in vergelijking met 2014. „Ondertussen zijn er ellenlange wachtlijsten, waarbij mensen soms tientallen weken moeten wachten. In contrast tot dat wachten, staat ChatGPT met een paar tikken voor je klaar”, aldus Delespaul.
Een gebruiker kan bovendien eindeloos vragen blijven stellen of blijven klagen. Jurgens: „Op sommige momenten willen mijn vrienden natuurlijk niet nog langer over mijn klachten praten, of mij voor de zoveelste keer geruststellen. Voor ChatGPT maakt dat niet uit, die blijft wel luisteren.”
Empathie
Generatieve AI is goed getraind in het tonen van empathie: het klinkt alsof de chatbot met je meeleeft en meevoelt. Stel bijvoorbeeld de vraag hoe je na liefdesverdriet over iemand heen komt, en ChatGPT antwoordt: „Het spijt mij om dat te horen” en „Het is volkomen normaal om je zo te voelen”.
Uit onderzoek blijkt AI soms zelfs empathischer dan echte therapeuten. Mensen die antwoorden van AI-chatbots en therapeuten moesten beoordelen, stelden dat ChatGPT verbindender antwoordde. Ook de mensen die NRC sprak zijn positief over het empathisch vermogen van AI-chatbots. Zo zegt de 27-jarige Alex (vanwege privacy liever geen achternaam) het fijn te vinden dat zijn „gevoelens worden erkend”. De ICT’er heeft vaak last van „zenuwachtigheid of onrust” nadat hij ’s avonds in bed is gaan liggen. „Dan voel ik in mijn handen, in mijn hart, een soort onrust die er niet uitschiet. Zeker op avonden voor belangrijke presentaties. En slapen? Ho maar.”
Op zulke momenten schiet AI hem te hulp. Alex vindt het fijn dat ChatGPT „helemaal met je meeleeft” en hem geruststelt. „Aan het begin van haast elk gesprek lees je zinnen als ‘o, wat naar voor je, wat vervelend’ of ‘je bent niet de enige die zich soms zo voelt’. Daarna voel je je meteen beter.” Tegen de slaapproblemen raadde de AI-psycholoog een dagboek aan en geen mobiele telefoon meer dertig minuten vóór het slapengaan.
Generatieve AI probeert de gebruiker zoveel mogelijk vast te houden door mee te gaan in het sentiment van degene met wie het algoritme communiceert
Anne de Hond, universitair docent data science aan het UMC Utrecht, doet onderzoek naar de implementatie van algoritmes en AI in gezondheidszorg. Ze herkent het gevoel van empathie; volgens haar zijn generatieve AI-programma’s daar speciaal op gebouwd. „Het is geen échte empathie, het is immers geen mens. Maar dat maakt niet veel uit. Generatieve AI probeert de gebruiker zoveel mogelijk vast te houden door mee te gaan in het sentiment van degene met wie het algoritme communiceert. Daarmee is de kans groter dat iemand het programma de volgende keer weer opstart.” Eerder zei Sven Stevenson van de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) tegen NRC dat achter AI-chatbots vaak een verdienmodel zit, gericht op het creëren van interactie en in de hoop dat de gebruiker een abonnement aanschaft.
Zodra empathie doorslaat en AI al te menselijke trekjes begint te vertonen, merken de gebruikers dat. Celie verbaast zich erover dat „ChatGPT soms met je praat alsof hij een mens is. Dan zegt hij dat hij precies aanvoelt wat jij bedoelt. Maar dat kan helemaal niet, denk ik dan. Jij kunt niet voelen”. Ook Alex herkent dit: „Je bent je er altijd bewust van dat het geen persoon is, dus het haalt de geloofwaardigheid onderuit als hij dat wel suggereert.”
AI weet niet waar de rode lijn ligt en waar de gebruiker een halt toegeroepen moet worden
Beperkingen
Te veel inlevingsvermogen kan bovendien gevaarlijk zijn, zegt Claudi Bockting, hoogleraar klinische psychologie aan het Amsterdam UMC. „Net als bij chatbots zijn er bij dit soort algemeen ontwikkelde generatieve AI-programma’s nauwelijks echte beperkingen. Het weet niet waar de rode lijn ligt en waar de gebruiker een halt toegeroepen moet worden.” Een psycholoog kan een patiënt die in een negatieve spiraal zit bijvoorbeeld helpen door op een bepaald moment van onderwerp te veranderen. Een AI-chatbot kan over het onderwerp in kwestie blíjven praten, eindeloos blijven herhalen en benadrukken hoe erg die gebeurtenis is geweest.
Hoewel Bockting in de ggz een groeiende rol voor specifiek voor de zorg ontwikkelde AI-chatbots ziet, voor snelle beantwoording van eenvoudige patiëntenvragen, wil zij eerst meer onderzoek zien naar generatieve AI: „Er zijn nog nauwelijks studies gedaan naar de effectiviteit, en of ze niet ook kwaad kunnen. We verwachten zelfs dat AI psychische problemen kan veroorzaken.”
Bockting, directielid van het Centre for Urban Mental Health bij de Universiteit van Amsterdam, denkt namelijk dat ChatGPT verkeerde adviezen kan geven, of te ver mee kan gaan in de gedachtegang van een gebruiker. OpenAI heeft eerder al toegegeven dat de chatbot „schadelijke berichten kan produceren”. Bij andere AI-chatbots, zoals ELIZA, is gebleken dat zij suïcidale gedachten kunnen stimuleren: in België wordt een AI-chatbot verdacht van het aanmoedigen van zelfmoord, nadat een gebruiker had geopperd om zichzelf op te offeren om de planeet te redden van klimaatverandering.
„Net als bij andere chatbots zou het goed kunnen dat ChatGPT verkeerde oplossingen aandraagt, bepaalde persoonlijke kenmerken niet meeneemt in een advies of te veel inlevingsvermogen toont”, zegt Bockting. Ze benadrukt dat een echte psycholoog in een gesprek face-to-face non-verbale communicatie kan analyseren. Veel verborgen informatie over iemands welzijn – denk aan wippende benen bij zenuwen – zit opgesloten in gebaren en lichaamshouding, zegt ze. „ChatGPT heeft geen ogen, dus het kan die aspecten niet meenemen.”
ChatGPT kan vol overtuiging het foute antwoord geven
Experts zijn ook bezorgd over de bescherming van gevoelige gegevens. „Mensen vertellen hun hele levensverhaal aan ChatGPT, dat is zeer gevoelige data die goed moet worden beschermd. En juist bij die bescherming bestaan grote vraagtekens”, zegt Albert Gatt, hoogleraar natuurlijke generatie van taal door AI aan de Universiteit Utrecht. „Bedrijven als Meta, Google en Microsoft zijn machtig en in de Verenigde Staten gevestigd. Er gelden daar minder strikte privacyregels. Ondanks EU-regelgeving kunnen zij dit soort gegevens gebruiken om hun AI-modellen te trainen.”
Experts roepen vooral op kritisch te blijven: „We weten dat mensen dit soort kwesties aan AI zullen blijven voorleggen. Verbieden gaat dus niet, maar we vragen wel altijd om de antwoorden dubbel te checken en de betrouwbaarheid ervan te controleren”, zegt Anne de Hond van het UMC Utrecht. Dat je bij het gebruik van ChatGPT kritisch moet blijven, beaamt Jurgens. Hij vindt dan ook niet dat AI een psycholoog kan vervangen: „ChatGPT kan vol overtuiging het foute antwoord geven. Het is een mooie aanvulling voor eenvoudige therapeutische vragen, niet meer dan dat. Een psycholoog weet exact wat wel of niet te zeggen, op welk moment, en kan de juiste kennis op de goede momenten toepassen. Soms strikt, op andere momenten zachtaardiger.”
Gebruiker Celie denkt niet dat ze met haar ‘AI-psycholoog’ zal stoppen: „Je moet je gezonde verstand gebruiken, ja. Maar de antwoorden zijn soms zo sterk dat ik er moed uit kan putten. Dat is toch bijzonder waardevol?”
