Dilemma
Steeds meer bedrijven nemen een standpunt in rond maatschappelijke kwesties, zoals LGBTQ-rechten, Black Lives Matter en de oorlogen in Oekraïne en Gaza. Maar wat doe je als je als werknemer niet achter deze vorm van activisme staat? Kun je weigeren het standpunt uit te dragen?
Weigeren mag…
Wanneer een bedrijf zich publiekelijk inzet voor een maatschappelijk doel, dan doet het aan merkactivisme. „Vaak gaat het over controversiële onderwerpen”, zegt Peeter Verlegh, hoogleraar marketing aan de Vrije Universiteit. „Je als modemerk inzetten tegen de uitbuiting van kinderen is bijvoorbeeld ook activisme, maar niet een casus die per se onder merkactivisme valt.”
In Nederland zijn goede voorbeelden van bedrijven die een maatschappelijk statement maken. „Hema was in 2010 het eerste bedrijf dat transgender modellen voor beha’s gebruikte. Dat kon op flink wat kritiek rekenen”, zegt Verlegh. Een recenter voorbeeld zijn de regenboogbusjes van PostNL en een tram van de Amsterdamse GVB, waarop eveneens een LGBTQ-vlag afgebeeld is. „Een postbezorger maakte vorig jaar een viraal filmpje waarin hij kritiek uitte op het rijden in zo’n bus. Later bleek dat PostNL die keus bij werknemers laat”, zegt Verlegh.
Mensen die zich door zo’n maatschappelijke uitlating gesteund voelen, zullen zich volgens de wetenschapper meer verbonden voelen met het merk. Toch zijn er goede redenen om als werknemer tegen zo’n boodschap te zijn. Zo kan het zijn dat je het vanwege religieuze, morele of ethische overtuigingen niet eens bent met het Oekraïnespeldje dat je werkgever je vraagt op te spelden, of niet het PostNL-busje in regenboogkleuren wil besturen.
In dat geval is er sprake van een gewetensbezwaar en kun je weigeren het standpunt uit te dragen, legt advocaat Pieter van den Brink van Ten Holter Noordam uit. „Vrijheid van meningsuiting is een grondrecht, daar kun je niet zomaar aan tornen.” Wel heeft de werkgever instructierecht, wat betekent dat hij mag opleggen hoe jij je werk uitvoert. „Maar zo’n verzoek moet redelijk zijn en strekt niet tot in de privésfeer.”
…maar kan consequenties hebben
Weigeren om een speldje te dragen is simpel, zegt Van den Brink: mocht de werkgever dan naar de rechter stappen, dan zal deze vermoedelijk oordelen dat het werk ook zonder speldje nog steeds kan worden uitgevoerd. „Maar als je weigert de tram te besturen, dan raak je in een impasse.” In zo’n situatie weegt de rechter het economische belang van de werkgever af tegen het individuele recht van de werknemer. En die tram, die moet toch rijden. „Ik zou niet graag in de schoenen willen staan van de advocaat die een chauffeur of conducteur moet verdedigen die weigert in een voertuig met regenboogkleuren te rijden.”
Als werknemer doe je er goed aan om je gewetensbezwaar te bespreken met de werkgever. Deze moet dan op zoek naar een alternatief. Dat kan zijn dat jij wordt uitgezonderd van het uitdragen van het standpunt, of dat je – indien voorhanden – alleen nog in een voertuig rijdt zonder maatschappelijke boodschap. Ook overplaatsing naar een andere geschikte functie binnen het bedrijf behoort tot de mogelijkheden. „De werkgever moet bij de rechter aantonen alles te hebben geprobeerd, voordat ontslag kan worden aangezegd”, zegt Van den Brink.
Niet dat het vaak tot zo’n rechtszaak komt: veel werkgevers proberen in gevallen van gewetensbezwaar de gemoederen niet te hoog op te doen lopen. Verlegh en Van den Brink noemen beiden de discussie rond de OneLove-aanvoerdersband bij Feyenoord en Excelsior als voorbeeld. Uit religieuze overwegingen vonden de aanvoerders van de twee voetbalclubs het niet gepast om het diversiteitstandpunt uit te dragen. „Dat is door de clubs niet doorgeduwd,” zegt Van den Brink, „ik denk dat omdat ze ook wel begrepen dat het om een uiting op iemands lichaam ging, wat het persoonlijker maakt.”
Als je als werkgever besluit om naar buiten toe een standpunt in te nemen, doe je er volgens Verlegh goed aan om te zorgen dat het past binnen het DNA van het bedrijf. „Dan zal het voor werknemers ook niet als een shock komen en sneller geaccepteerd worden.” Eerst intern communiceren over zo’n standpunt is daarbij belangrijk.
Hoe dan ook zullen bedrijven een standpunt willen blijven uitdragen, en niet alleen om meer producten te verkopen, zegt Verlegh: „Het kan ook nieuw personeel aantrekken dat graag bij een bedrijf aan de slag wil met een maatschappelijk doel.” Kun jij je er niet in vinden, dan is het misschien tijd om zelf op zoek te gaan naar een organisatie die beter aansluit bij je normen en waarden.
Dus
Voel je je ongemakkelijk over het LGBTQ-, Oekraïne- of Gaza-standpunt van je werkgever, dan heb je drie keuzes: je erbij neerleggen, de strijd aangaan of op zoek gaan naar een nieuwe baan. Weigeren een statement uit te dragen mag, maar als het grote gevolgen heeft voor de uitvoering van je werkzaamheden kan het leiden tot ontslag. Wel moet ook de werkgever een poging hebben gedaan om een alternatief voor je te bedenken.
