Ondanks alle grote plannen dreigt Nederland ‘krakend tot stilstand’ te komen

Nederland dreigt „krakend tot stilstand” te komen, waarschuwt de Raad voor leefomgeving en infrastructuur (Rli). De overheid heeft grote plannen voor bijvoorbeeld woningbouw, natuurverbetering, de energietransitie en verkeer en vervoer, maar „de uitvoering loopt achter of komt niet van de grond”, zegt de Rli, onafhankelijk adviseur van regering en parlement.

Die waarschuwing staat in het advies De uitvoering aan zet dat dinsdag is gepubliceerd. „Het is een noodkreet, achter de beschaafde taal van een analyse”, zegt Jeanet van Antwerpen, Rli-lid.

Een van de oorzaken is de kloof tussen beleid en uitvoering. Van Antwerpen: „Neem elkaar serieus, betrek alle partijen vóórdat je beleid gaat maken. Dat past ook bij de ‘nieuwe bestuurscultuur’ van transparantie en vertrouwen. Als doelen niet of niet op tijd worden gehaald, gaat dat knagen bij burgers.”

Woningen en water

Tot 2030 wil het demissionaire kabinet bijvoorbeeld honderdduizend woningen per jaar bouwen, maar het aantal bouwvergunningen blijft ver achter en zal volgend jaar verder krimpen. Volgens internationale afspraken moet in 2027 de kwaliteit van het oppervlakte- en grondwater zijn verbeterd, en er 80.000 hectare natuur bij zijn gekomen. Ook dat gaat Nederland in dit tempo nooit halen.

De Rli liet tien voorbeelden onderzoeken, van windenergie op land en afvalscheiding tot aardgasvrije wijken en spoorvervoer. Vijf belemmeringen bleken vrijwel overal voor te komen: steeds complexer beleid, schroom om besluiten te nemen, een gebrekkige organisatie rond de uitvoering, ongelijke kosten en baten van projecten en een tekort aan goed opgeleide mensen.

Een algemene conclusie is dat het probleem hardnekkig is. Veel parlementaire enquêtes sinds de Tweede Wereldoorlog gingen over misstanden in de uitvoering: van de bouwfraude en woningcorporaties, tot de Fyra en het Toeslagenschandaal.

Hoe dan ook zal het nieuwe kabinet verder moeten met de grote ruimtelijke opgaven voor de toekomst. In politiek Den Haag klinkt niet de roep om meer gelijkwaardigheid tussen beleid en uitvoering, maar juist voor meer centrale regie bij de inrichting van Nederland. De opheffing van het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer in 2010 noemt het kabinet nu een historische fout.

Steeds minder ruimte

„Ook als je meer regie wilt nemen, betrek dan wel de kennis uit de uitvoeringspraktijk erbij”, adviseert Van Antwerpen. „Dat geldt niet alleen voor ‘Den Haag’, maar voor alle overheidslagen. De belemmeringen die we noemen, zijn niet nieuw. Die spelen altijd al. Alleen hebben we nu zoveel opgaven en doelen, terwijl er in Nederland steeds minder ruimte is. Daardoor wordt het ingewikkelder om tot goede keuzes te komen.”

Zelf werkt Van Antwerpen, naast haar activiteiten voor de Rli, al jaren in de gebiedsontwikkeling. „Bij het opstellen van een omgevingsvisie ging ik vroeger aan tafel met de lokale ondernemers, boeren, winkeliers, bewoners, leraren. In een open gesprek over wat belangrijk is voor de gemeente, kwamen er dan goede ideeën naar voren.”

Als voorbeeld van gelijkwaardigheid in beleid en uitvoering noemt ze het project Waalfront in Nijmegen, de herontwikkeling van een oud industrieterrein tot woongebied. Het is een publiek-private samenwerking tussen de gemeente en gebiedsontwikkelaar BPD, Van Antwerpen werkte er zelf aan mee als regiodirecteur van BPD. „Beide partijen zijn dan aandeelhouder, brengen kennis en mensen in, en de financiële risico’s worden gelijk verdeeld.”

Maar ook gelijke werkverhoudingen geven geen garantie tegen inflatie, prijsstijgingen en oplopende rente. Waalfront kwam vorig jaar in het nieuws omdat een deel van de bouw was vertraagd.

De pijplijn voor het warmtenet vanuit Pernis via Den Haag en Delft naar Leiden wordt aangelegd, maar de aansluiting van de huizen bleek voorlopig te duur. Het project is stopgezet.

Afrekencultuur

Negatieve berichten in (sociale) media spelen ook een rol in het falen van de overheid, schrijft de Rli in het rapport. De ‘afrekencultuur’ maakt bestuurders bang om fouten te maken en die angst leidt – paradoxaal genoeg – soms juist tot fouten. Uit voorzorg wordt alles eerst grondig onderzocht en gereguleerd, en dat leidt weer tot vertraging. „Er moet juist meer ruimte zijn voor openheid over dilemma’s, twijfels en onzekerheden”, volgens het Rli-advies.

Bestuurders hebben ook de neiging om grote ambities te formuleren en beleid te stapelen. De uitvoering wordt dan vaak complex, onoverzichtelijk en onhaalbaar.

Van Antwerpen: „De ambitie was bijvoorbeeld om vijftigduizend bestaande woningen aardgasvrij te maken tot 2027. Heel mooi om dat zo op te schrijven, maar hoe doe je dat? Dat is een leertraject op zich. In de praktijk moeten ambtenaren langs particuliere huiseigenaren, vrije verhuurders en woningcorporaties. Zullen we uw huis aardgasvrij maken, vragen ze dan. Ja, waarom? Dan zijn er heel veel financiële regelingen bedacht, en is het moeilijk uitlegbaar.”

in het adviesRaad voor de leefomgeving en infrastructuur Er moet juist meer ruimte zijn voor openheid over dilemma’s, twijfels en onzekerheden

Ook is specialistische kennis verdwenen, wat niet helpt bij de uitvoering. „Stel, op een bedrijventerrein gaat een bedrijf weg. Als gemeente kun je een voorkeursrecht vestigen, zodat de grond als eerste aan jou te koop wordt aangeboden. Dan heb je wel vakambtenaren nodig die dat weten, de situatie overzien en daar tijdig op inspelen. Zonder actief grondbeleid is het een gemiste kans.”

Minder ambtenaren is in ieder geval geen oplossing, zegt Van Antwerpen. Al zijn er politieke partijen die voor een kleinere overheid zijn, zoals PVV, NSC en BBB, die mogelijk een coalitie gaan vormen. „Minder ambtenaren, dat hoor je ons niet zeggen, en dat hoor je ook niet in de markt.” Er is juist een tekort aan gekwalificeerd personeel voor de uitvoering van ruimtelijk beleid, vindt de Rli.

Ten slotte is er vaak minder weerstand als burgers direct profijt hebben van projecten in hun leefomgeving, zegt de Rli. Van Antwerpen: „Windmolens zijn fantastisch voor duurzame energie. Maar direct omwonenden denken vaak eerder aan geluidsoverlast of belemmering van hun uitzicht. Gelukkig zijn er ook voorbeelden waarbij bewoners aandeelhouder kunnen worden van zo’n windmolenpark. Zo creëer je meer draagvlak om beleid sneller uit te kunnen voeren.”

Leeslijst




Mail de redactie