Olaf Scholz vertrekt als boegbeeld van de SPD: na drie jaar bondskanselierschap kiest hij voor een bescheiden nieuwe rol als parlementslid. Scholz (66) wist de SPD in 2021 naar de hoogste verkiezingsuitslag in bijna twintig jaar te leiden, nu boekten de sociaaldemocraten onder zijn leiding de slechtste verkiezingsresultaat ooit. De onderhandelingen met CDU/CSU over een nieuwe regering worden gevoerd door partijchef Alex Klingbeil, die zondagavond ook werd benoemd tot SPD-fractiechef in de Bondsdag. Minister worden in een nieuwe regering wil Scholz niet.
Drie jaar was der Scholzomat – de bijnaam verwierf hij ooit vanwege zijn emotieloze manier van spreken – bondskanselier van Duitsland. Zijn termijn was een jaar korter dan gepland omdat zijn moeizame coalitie van SPD, FDP en de Grünen eind vorig jaar voortijdig sneuvelde.
Scholz’ politieke carrière begon toen hij zich als jonge rechtenstudent uit Hamburg aansloot bij de SPD en actief werd bij de jongerenvereniging, de Jusos. Zijn vicevoorzitterschap van de Jusos in de jaren 80, zijn marxistische periode, staat niet vermeld in zijn cv op de regeringssite . Binnen de SPD vervulde Scholz altijd bestuurlijke taken. Na twintig jaar als parlementariër in de Bondsdag en een kort ministerschap keerde hij terug naar Hamburg, waar hij van 2011 tot 2018 een geliefd burgemeester was. In de vorige regering van Angela Merkel was Scholz minister van Financiën en vicekanselier.
Eind 2021 volgde hij Merkel op als bondskanselier. Het kanselierschap van Olaf Scholz in vier momenten.
Begin december 2021: bondskanselier
Toen Scholz in augustus 2020 door zijn partij werd aangewezen als kanselierskandidaat, leken zijn kansen nihil. Positief was dat hij als minister van Financiën had bijgedragen aan de oprichting van het Europese coronafonds, en dat hij de Duitse economie redelijk door de coronacrisis had weten te loodsen. Binnen de SPD stond hij echter niet sterk; een jaar eerder had hij de strijd om het partijvoorzitterschap verloren van een relatief onbekend koppel dat een linksere koers voorstond. Scholz was binnen de partij een centrist, een man zonder duidelijk profiel. Voor de buitenwereld was – en is – hij een politicus zonder charisma.
Een jaar later stond de SPD, met Scholz op de affiches, tot ieders verbazing bovenaan in de peilingen. Daar zijn twee verklaringen voor. De concurrentie was zwak: Annalena Baerbock van de Grünen was voor veel kiezers te radicaal, Armin Laschet van het CDU/CSU maakte blunders. Wat Scholz echter vooral hielp was zijn presentatie als evenknie van Merkel. Ook al was hij van een andere partij, hij kwam uit haar regering en beloofde stabiliteit, iets waar Duitse kiezers van houden. Hij was de veilige keuze, de ervaren leider. Scholz nam in de campagne zelfs de zogeheten ‘Merkel-ruit’ over, haar typerende handgebaar. Als hij een vrouw was geweest had hij ook haar kleurige jasjes gedragen, sneerden critici.
Op 24 november 2021 tekenden de SPD, de FDP en de Grünen het akkoord voor hun regering. Op 8 december 2021 werd Scholz door de Bondsdag gekozen als kanselier, met 395 stemmen voor en 303 tegen.
Oekraïne februari 2022: Zeitenwende
„Wir erleben eine Zeitenwende”, zei Scholz drie dagen na de Russische invasie van Oekraïne in de Bondsdag. We maken een historisch keerpunt mee, de wereld is hierna niet meer hetzelfde. De Zeitenwende-toespraak gaat de boeken in als het moment dat Scholz zich kort na zijn aantreden een geopolitieke havik toonde en het Duitse veiligheidsbeleid omgooide. Twee dagen vóór de invasie had hij ingebruikname van de gaspijpleiding Nord Stream 2 al opgeschort. Nu kondigde hij aan dat de regering 100 miljard euro voor defensie zou reserveren, en dat Duitsland flink zou bijdragen aan de bewapening van Oekraïne. Europa was aangenaam verrast door deze daadkracht, na zestien jaar voorzichtigheid van Merkel.
In de periode die volgde kantelde het beeld. Onder Scholz nam Duitsland bepaald niet de leiding bij de steun voor Oekraïne. Uit vrees voor escalatie weigerde Scholz zware wapens te leveren. Pas in januari 2023 gaf hij toestemming voor de levering van Duitse Leopard 2-tanks, na internationale druk. Terwijl Frankrijk en het VK toestemming gaven aan Oekraïne om hun langeafstandsraketten boven Russisch grondgebied te gebruiken, hield Scholz levering van de Zweeds-Duitse Taurus-raket tot op heden tegen – zijn tegenstrever Friedrich Merz wil ze wel leveren.
Zijn terughoudendheid om wapens te leveren aan Oekraïne kleurt het kanselierschap van Scholz. Hij verschool zich achter de VS, hij wilde nooit een stap verder zetten dan (oud-)president Joe Biden. Het legde ook een druk op de Frans-Duitse relatie, die onder Scholz is verslechterd. Tegelijk is ook sprake van slechte communicatie: na de VS gaf Duitsland de afgelopen periode het meeste geld aan Oekraïne, meer dan de landen die zich presenteren als Oekraïne’s beste vrienden.
Economie november 2023: begrotingcrisis
Zodra het over de Duitse economie gaat, is het begrip Schuldenbremse (schuldenrem) niet ver weg. Het sinds 2009 grondwettelijk verankerde principe verbiedt de regering om meer dan 0,35 procent van het bbp te lenen, tenzij er sprake is van een noodsituatie. De coronacrisis was zo’n noodsituatie, en de regering-Merkel reserveerde in 2021 60 miljard euro om die crisis te bestrijden. Het geld bleek echter niet nodig, en de regering-Scholz wilde de 60 miljard overhevelen naar een fonds voor energietransitie. In november 2023 oordeelde het Constitutioneel Hof dat die overheveling onwettig is. Scholz zat met een begrotingstekort van 60 miljard euro, de coalitie was in crisis.
Buitenlandse investeerders bleven weg vanwege zwalkend beleid en ruzies tussen de regeringspartijen
Aan de hand van een aantal grafieken maakte de Britse zakenkrant Financial Times onlangs de balans op van de Duitse economie onder Scholz. Het oordeel is hard. Zijn regering is er niet in geslaagd om de economische neergang te stoppen. Buitenlandse investeerders bleven weg vanwege zwalkend beleid en ruzies tussen de regeringspartijen. De auto-industrie, pijler van de Duitse economie, zucht onder de Chinese concurrentie. Dat de regering eind 2023 stopte met subsidies voor elektrische auto’s hielp de fabrikanten niet. De belofte om 400.000 woningen per jaar te bouwen is niet waargemaakt, de huurprijzen stegen sterk. De verwarmingswet van Groenen-minister Robert Habeck, bedoeld om verwarming met olie en gas te vervangen door warmtepomp en warmtenet, strandde door politiek gesteggel. Alleen de armoede daalde, omdat de uitkeringen omhoog gingen.
Cruciaal voor economisch herstel is een forse stijging van de publieke investeringen, maar daar zit de Schuldenbremse in de weg. De derde economie van de wereld kampt met achterstallige investeringen in infrastructuur (alleen Deutsche Bahn heeft al 45 miljard euro nodig om het spoor te herstellen), onderwijs, innovatie en digitalisering (in 2023 gebruikte 82 procent van de Duitse bedrijven nog een fax).
Einde november 2024: regeringscrisis
De begrotingscrisis van eind 2023 was een opmaat voor de regeringscrisis een jaar later. Het kanselierschap van Scholz eindigde niet voortijdig door politieke ruzie over klimaat, Oekraïne of hét verkiezingsthema migratie, maar over geld. Op de dag dat duidelijk werd dat Donald Trump de volgende Amerikaanse president zou worden, ontsloeg Scholz zijn minister van Financiën, Christian Lindner van de liberale FDP. De FDP trok zijn ministers terug, de stoplichtcoalitie kwam ten einde.
Op 16 december volgde het wegsturen van Scholz door de Bondsdag.
Directe aanleiding was ruzie over de begroting. De FDP wilde een Wirtschaftswende, met onder meer belastingverlaging, lagere uitkeringen, minder regulering en handhaving van de schuldenrem. Ze lagen op ramkoers en wisten dat SPD en Groenen er niet mee konden instemmen. Die zagen de FDP-eisen als bewuste sabotage. Het onderliggende probleem was de economische crisis – 2024 was het tweede krimpjaar – en het onvermogen van de coalitie om gezamenlijk beleid te ontwikkelen. Het onderlinge vertrouwen was al veel langer verdwenen.
Olaf Scholz, die er als partijbestuurder in slaagde diverse ideologische facties binnen de SPD bijeen te houden, kon als kanselier zijn politiek diverse coalitie niet op één lijn te krijgen
Olaf Scholz, die er eerder als partijbestuurder juist in slaagde om de diverse ideologische facties binnen de SPD bijeen te houden, is er als kanselier niet in geslaagd om zijn politiek diverse coalitie op één lijn te krijgen. Drie politieke kleuren in één regering, ongebruikelijk in Duitsland, bleek een te grote opgave. Zijn coalitie was verlamd door verdeeldheid.
Daarnaast zal Scholz worden herinnerd om zijn technocratische voorzichtigheid, zijn gebrek aan krachtig leiderschap. In het tijdperk-Scholz verloor Duitsland de leidende rol in Europa. De negende bondskanselier sinds 1949 steekt bleek af bij zijn voorgangers. Als eerste van de vier SPD-kanseliers, na Willy Brandt (1969-1974), Helmut Schmidt (1974-1982) en Gerhard Schröder (1998-2005), blijft zijn kanselierschap beperkt tot één termijn.
Lees ook
over de Duitse verdeeldheid over steun aan Oekraïne
