Een universiteit die werd opgericht in een kerk, maar nu te kampen zou hebben met ‘religiestress’? Aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, in 1880 door ARP-voorman Abraham Kuyper begonnen als een bolwerk van gereformeerde theologie voor ‘kleine luyden’, nadert het moment dat theologie als discipline opgaat in een grotere, nieuwe faculteit Social Science and Humanities.
De godgeleerdheid zal dan niet langer afgescheiden zijn, ook niet dolend of opgenomen in een hersteld verband, maar samengaan met de geesteswetenschappen en sociale wetenschappen. Een zekere soevereiniteit in eigen kring blijft behouden. In de fusiefaculteit wordt de opleiding theologie een aparte School Religie en Theologie (SRT).
Het nieuwe verbond
Het is een voorgenomen fusie die, meldt de universiteitskrant Ad Valvas, door sommige seculiere leden van het nieuwe verbond niet genadig wordt geaccepteerd of gerechtvaardigd door geloof – er zou hier en daar sprake zijn van „religiestress”. Volgens de rector, in een vergadering van de ondernemingsraad, zijn er medewerkers „die het ingewikkeld vinden” om in één faculteit te werken met de theologen, aldus Ad Valvas.
Een degradatie van de godgeleerdheid? Dat is het zeker niet, verzekert Rik Peels, als hoogleraar zowel verbonden aan de opleiding theologie als aan de geesteswetenschappen. Hij ziet er juist een poging in het vakgebied slagvaardiger en toekomstbestendig te maken.
Dat is ook de strekking van een publieke verantwoording van de nieuwe school die de VU deze week publiceerde. Opname in een groter geheel zou de opleiding (nu zo’n 266 studenten in totaal) onder meer bevrijden van bestuurlijke en administratieve taken die drukken op een kleine faculteit. De nieuwe school zou zo meer ruimte krijgen om theologie te verweren tegen „religieus analfabetisme” en in te spelen op maatschappelijke vragen naar bezieling en zingeving,
Dalende studentenaantallen
De opleiding staat ook al langer onder druk door gestaag dalende studentenaantallen. Aan promovendi, vaak internationale, is dan weer geen gebrek, zodat docenten aan begeleiding daarvan vaak hun handen al vol hebben.
Daar komen de keiharde bezuinigingen nog bij die het kabinet heeft aangekondigd op het hoger onderwijs. Aan de Universiteit Utrecht hebben die al geleid tot het voornemen zes opleidingen te schrappen, waaronder religiewetenschappen (naast Frans, Duits, Italiaans, Arabisch en Keltisch). Ook de Leidse universiteit wil het mes zetten in de geesteswetenschappen: onder meer in Afrikaanse studies en de specialisaties Arabisch, Perzisch en Turks.
De voorgenomen fusie aan de VU helpt om dat lot voor theologie te voorkómen, zegt Peels. Hij relativeert ook het stressvolle bezwaar tegen de naamgeving van de nieuwe faculteit. „Religiestress zal er bij sommigen best zijn, en daar zijn ook wel remedies voor, maar de nieuwe naam is vooral gewoon internationaal gangbaar en herkenbaar. Theologie past ook heel goed bij de geesteswetenschappen. Dat is geen devaluatie. Grote universiteiten als Harvard en Yale hebben theologie ook in de vorm van een divinity school.”
Wie trekt zich iets aan van de bekende waarschuwing voor geweld en grof taalgebruik? Vooral Amerikaanse podcasts beginnen er regelmatig mee. Teergevoelig, overdreven gedoe. Bijna altijd. Maar niet bij Root of Evil. The True Story of the Hodel Family and the Black Dahlia. Een waarschuwing is bij deze serie op zijn plaats. De acht afleveringen tonen de gruwelijkheden waartoe mensen in staat zijn, in een vertelling opgerakeld door de twee achterkleindochters van een welbespraakte, maatschappelijk succesvolle en zelfs artistieke moordenaar, George Hodel (1907-1999). Hun moeder ontsprong de dans, maar hun tante laat op weinig bemoedigende wijze zien hoe intergenerationeel trauma kan werken.
De tamelijk subtiele en zelfs opgewekte wijze waarop achterkleinkinderen Yvette Gentile en Rasha Pecoraro de luisteraar meevoeren naar een diepe, bijkans onpeilbare poel van verderf is bijzonder. En de luisteraar krijgt terloops nog een lesje kunstgeschiedenis ook. Want de moordenaar, een in zijn ambities gefnuikte fotograaf, zou wel eens de collage-foto’s van zijn vriend Man Ray (1890-1976) voor ogen hebben gehad bij het misvormen van zijn slachtoffers.
Als op het eiland Malta de journalist Daphne Caruana Galizia met auto en al de lucht in vliegt, denkt haar zoon Matthew meteen: „de rotzakken, ze hebben haar te pakken.” Dit vertelt hij aan de in Nederland geboren, Britse journalist Stephen Grey. In zes afleveringen ontrafelt die het verhaal achter de autobom. Zelfs de moordenaar staat hem te woord.
Malta is kleiner dan Schouwen-Duiveland dus nagenoeg iedereen kent elkaar in deze mini-staat. En dus komt Grey ver in zijn zoektocht naar de „rotzakken” en de motieven om de op het eiland beroemde, beruchte en gevreesde journalist te vermoorden. Vraag die de luisteraar door de serie trekt: van hoe hoog komt de opdracht? Vanuit de regering, dat is wel zeker. En zou zelfs de premier betrokken zijn geweest bij de moord op een vrouw die geheimen onthulde van een corrupte elite? Ook hem krijgt Grey te spreken.
Zuchtend zwart. Borstelig zwart. Aaibaar zwart. Kraszwart. Gebroken zwart. Kraaizwart. Slobberzwart. Zwart als een omhelzing – en zwart als een muur.
Het zijn nogal wat zwartschakeringen die je te verwerken krijgt op de tentoonstelling Nachtdieren, nu te zien in het Kunstmuseum in Den Haag. Zoveel tinten, dat sommige zich alleen met een fantasienaam laten beschrijven. Ze zeggen dat zwart geen kleur is, maar kleur is een eigenschap van licht – en dit zwart geeft (soms) een klein beetje licht terug.
Nachtdieren is een dubbeltentoonstelling met werk van de Gentse fotograaf Dirk Braeckman (1958) en de Oostendense schilder Léon Spilliaert (1881-1946). Hoewel er soms ruim een eeuw tussen hun werk ligt, en hun medium (en de afmetingen ervan) drastisch verschilt, is hun beeldtaal opvallend vergelijkbaar. Ze delen een fascinatie voor duisternis, voor de mysteries van de nacht, voor verlaten straten en lege interieurs – voor de donkere zee. De thematische tentoonstelling is opgebouwd via het verloop van de nacht: van avondschemer tot dageraad. Braeckman werkt vaak groot en monumentaal, de grotendeels autodidactische Spilliaert (wiens werk in Nederland te weinig te zien is) tekende en schilderde vaak kleiner en op papier. Bij allebei loopt de figuratie soms over in abstractie: de stille, donkere zee verandert in ongrijpbare zwart-grijze massa.
Léon Spilliaert, Dijk en zee, lichtweerspiegelingen, 1908 (Gewassen Oost-Indische inkt, penseel en kleurpotlood op papier, 40×50,5 cm).Foto Kunstmuseum Den Haag
Op zijn zelfportret uit 1907 beeldt Spilliaert zichzelf af met een bleke huid, en priemende ogen. Hij heeft donkere wallen onder zijn ogen, een donkerblauwe waas kleurt zijn wangen. Hier staat geen vrolijke man. De jonge schilder wordt geplaagd door pijnlijke maagzweren, waardoor hij moeilijk in slaap kan komen. Daarom dwaalt de kunstenaar ’s nachts door de verlaten straten van kustplaats Oostende, en doet hij inspiratie op voor de verschilde landschappen die hij schildert.
Het werk van Spilliaert wordt wel in verband gebracht met het symbolisme, waarbij kunstenaars de waarneembare realiteit gebruiken om uitdrukking te geven aan de innerlijke wereld. In een brief uit 1920 schreef Spilliaert over Oostende: „Ik leef in een echte fantasmagorie (..) overal om me heen dromen en luchtspiegelingen.” In Spilliaerts desolate straten en kustlandschappen zie je de beklemmende uitgestrektheid die de nachtelijke piekeraar kan overvallen: de avond biedt zoveel ruimte, zoveel tijd – en tegelijkertijd ben je alleen en veroordeeld tot je eigen zorgen. Prachtig is wat dat betreft Hofstraat Oostende (1908): een verlaten straat, met een fel lichtpuntje op het einde, en donkere gevels aan weerszijde, met een mysterieuze, licht giftige blauwe gloed. Somber, maar toch ook troostrijk.
Léon Spilliaert, Zelfportret met blauw schetsboek, 1907 (Gewassen Oost-Indische inkt, penseel, kleurpotlood en pastel op papier, 50 x 38 cm).Foto Kunstmuseum Den Haag
Politiefoto’s
Fotografie heeft de reputatie een meer ‘objectief’ medium te zijn, dat is iets waar Braeckman ook mee speelt door zijn foto’s geen titels met woorden maar met ingewikkelde coderingen te geven (‘B.J. D.U. 12’). Maar ook zijn donkere landschappen en interieurs (uitgebreid nabewerkt in de donkere kamer en vaak iets claustrofobischer dan die van Spilliaert) hebben een duidelijke psychologische lading. Een venstergalerij in de duisternis, een donker gordijn, een verduisterde schilderijengalerij – het zijn allemaal plaatsen waarvan je je af gaat vragen: wat is hier gebeurd?
Een belangrijke sleutel naar het werk van Braeckman ligt in een vitrine ergens halverwege de tentoonstelling. Daar ligt het boekje Evidence: NYPD Crime Scene Photographs: 1914-1918: een bundeling van historische zwart-wit politiefoto’s uit de gemeentelijke archieven van New York. Deze ongepolijste foto’s tonen de plaatsen waarop een misdrijf heeft plaatsgevonden, zonder enige artistieke pretentie. Braeckman ontdekte het boekje toen hij in de jaren 80 veel tijd doorbracht in New York. Zijn foto’s hebben dezelfde ‘terloopse’ kwaliteit, en delen het onheilspellende gevoel. Ze zijn minder de uitdrukking van een individuele belevingswereld, meer de verkenning van de associaties die ze bij de toeschouwer kunnen oproepen.
Bijzonder middelpunt van de tentoonstelling is de grote vijfhoekige zaal met zeegezichten: de monumentale zeereflecties van Braeckman hangen naast de steeds meer geometrische kustlandschappen vol diagonale lijnen van Spillieart. De duisternis loopt over in de zee, je ziet hier dat beide kunstenaars ook een bijna romantisch verlangen hebben op te gaan in die ongrijpbare nacht.
Lichtpuntjes in de hoofdrol
Spillieart werkte vooral met gewassen oost-indische inkt, met krijt, kleurpotlood en pastel: waardoor hij een bijzonder soort transparantie kan bereiken. Dat zie je bijvoorbeeld op De Flacons (1909), een rij transparante glazen flessen, mogelijk een verwijzing naar het beroep van zijn vader die parfumeur was. Het hangt in het Kunstmuseum prachtig naast B.P.-P.A.-96 (1996) van Braeckman: een hard geflitste muur met kleine tegeltjes: de witte schittering op de flesjes van Spilliaert rijmt mooi met de harde witte weerkaatsing op die tegels.
Dirk Braeckman, N.P.-M.I.-05, 2005 (Gelatinezilverdruk, 120 x 180 cm).Kunstmuseum Den Haag
Sowieso krijgt het licht regelmatig een spectaculaire hoofdrol in de duisternis. Zoals in Spilliaerts magistrale Interieur. Slaapkamer met lichtinval (1908). We zien een verduisterde slaapkamer, met op de muur een halve witte cirkel. Het is waarschijnlijk het licht van een vuurtoren die het licht in de slaapkamer slaat: je ziet de harde reflectie op een zilveren bol bovenaan het bedframe, op de spierwitte lakens, en – mooi detail – op het ronde wiel van het bed.
In de laatste zaal doet het licht z’n intrede in het werk van Spilliaert. Hij gaat lichter werk maken, soms zelfs een beetje magisch of frivool: een donker geklede dame aan een waterkant vol heerlijk cirkelende waterlijntjes. De zaaltekst verklaart het aan de hand van de verbeterde omstandigheden voor Spilliaert: hij trouwt en krijgt een dochter. De belangstelling voor zijn kunst neemt toe, en hij bouwt een kring op van bevriende schrijvers, kunstenaars en bewonderaars.
De duisternis in het werk van Braeckman blijft. Aangrijpend is het vierluik dat is opgedragen aan een 19-jarige fotografe van wie Braeckman de mentor was. Vorig jaar werd haar euthanasiewens voor ondraaglijk psychisch lijden ingewilligd. Op Braeckmans vierluik V.C.-L.M.-24 (2024) zie je donkere boomtakken voor een grijze lucht. Door de foto’s heen lopen hoekige, spierwitte kraslijnen, waarschijnlijk in de nabewerking op de foto’s gekrast. Soms biedt het licht ook geen troost.
<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Léon Spilliaert, Hofstraat Oostende, 1908 (Gewassen Oost-Indische inkt, penseel en kleurpotlood op papier, 63,7 x 48,9 cm).” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Léon Spilliaert, Hofstraat Oostende, 1908 (Gewassen Oost-Indische inkt, penseel en kleurpotlood op papier, 63,7 x 48,9 cm).” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/tussen-troost-en-onbehagen-de-nachten-van-schilder-leon-spilliaert-en-fotograaf-dirk-braeckman-4.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/07150449/data124034486-7674f9.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/tussen-troost-en-onbehagen-de-nachten-van-schilder-leon-spilliaert-en-fotograaf-dirk-braeckman-21.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/tussen-troost-en-onbehagen-de-nachten-van-schilder-leon-spilliaert-en-fotograaf-dirk-braeckman-19.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/tussen-troost-en-onbehagen-de-nachten-van-schilder-leon-spilliaert-en-fotograaf-dirk-braeckman-20.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/tussen-troost-en-onbehagen-de-nachten-van-schilder-leon-spilliaert-en-fotograaf-dirk-braeckman-21.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/tussen-troost-en-onbehagen-de-nachten-van-schilder-leon-spilliaert-en-fotograaf-dirk-braeckman-22.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/1zNA2mFkZMSXKWXsBXdoNWGUdJM=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/07150449/data124034486-7674f9.jpg 1920w”>Léon Spilliaert, Hofstraat Oostende, 1908 (Gewassen Oost-Indische inkt, penseel en kleurpotlood op papier, 63,7 x 48,9 cm).Cedric Verhelst
