Nieuwe ethische code voor EU-instituten, critici spreken van ‘tandeloze buldog’

Een nieuwe ethische code moet het moreel besef bij alle Europese instellingen versterken. Donderdag presenteerde Eurocommissaris Vera Jourová (Waarden en Transparantie) een nieuw ‘ethisch orgaan’, dat duidelijk regels moet gaan vastleggen voor het aannemen van giften, nevenfuncties, lobbyactiviteiten en transparantie over bezittingen. Maar over wat die regels moeten worden is nog geen overeenstemming en omdat het nieuwe orgaan wangedrag kan monitoren noch bestraffen klinkt direct felle kritiek.

De presentatie van het ethisch orgaan werd al jaren geleden aangekondigd, maar werd vooral urgent na onthullingen over een corruptieschandaal in het Europees Parlement vorig jaar december. Verschillende (oud-)Europarlementariërs van de sociaaldemocratische fractie worden vervolgd voor het aannemen van steekpenningen van onder meer Qatar en Marokko. Het zette de schijnwerper op de soms gebrekkige ethische moraal en regels in het Europarlement, maar riep ook vragen op over lobbyregels in andere EU-instellingen.

Gelegenheid maakt de dief

De nieuwe code had dat schandaal niet kunnen voorkomen, denkt Jourová – politici die zich willen laten omkopen, zullen dat altijd doen. Maar, aldus de Tsjechische Eurocommissaris donderdag: „De gelegenheid maakt de dief. Er zijn bepaalde omstandigheden die misdrijven makkelijker maken.” Een nieuwe, eenduidige code moet voor alle politici bij EU-instellingen als het Europarlement, de Europese Commissie en de Europese Centrale Bank, duidelijk maken wat wel en niet kan.

Bijvoorbeeld als het gaat om nevenfuncties – Europarlementariërs mogen die onbeperkt hebben zolang ze ze opgeven, terwijl het voor Eurocommissarissen verboden is. Of over ‘afkoelperiodes’ na afloop van een politiek mandaat, eveneens iets waarover de regels tussen het Europarlement en de Commissie verschillen. In totaal zullen circa 1500 personen binnen de EU-instellingen, waaronder ook de Europese Rekenkamer en het Europees Hof van Justitie, onder de nieuwe regels gaan vallen. Ambtenaren bij de Europese Commissie niet – voor hen zijn er al andere ethische richtlijnen.

Het nieuwe, regelgevende orgaan bestaat uit vertegenwoordigers uit alle instellingen. De eerste bijeenkomst moet begin juli plaatsvinden, waarna het nieuwe regelboek als het aan Jourová ligt binnen zes maanden gereed moet zijn. Of dat lukt is de vraag: de opvattingen over wat wel en niet moet mogen verschillen nogal. Maar Jourová denkt dat de Europese verkiezingen, volgend jaar juni, druk op de ketel houden: de wil er vóór die tijd uit te zijn is volgens haar groot.

Opsporen wangedrag

Voor het opsporen van wangedrag of het handhaven van de nieuwe regels stelt de Commissie niks nieuws voor. In gesprek met NRC gaf Jourová eerder al aan dat dat niet alleen niet mogelijk is binnen de EU-verdragen, maar dat de kosten én bureaucratische rompslomp van zo’n nieuw bureau gigantisch zouden zijn. Uiteindelijk zal het aan EU-instellingen zelf zijn om de nieuwe regels te handhaven, net zoals dat nu al het geval is. Wel onderstreept de Commissie dat de bestaande opsporingsorganen, zoals anti-fraudebureau OLAF en het nieuwe Europese Openbaar Ministerie, hun werk blijven doen.

Helemaal vrij kunnen die hun werk overigens niet doen. Afgelopen dinsdag uitte het hoofd van OLAF Ville Itälä niet voor het eerst harde kritiek op de restricties die zijn team heeft bij het onderzoeken van Europarlementariërs. Vanwege de parlementaire immuniteit mag OLAF geen kantoren doorzoeken of computers doorlichten – iets wat volgens Itälä een gedegen onderzoek hindert. Desgevraagd liet Jourová donderdag weten dat OLAF wat haar betreft ongehinderd onderzoek moet kunnen doen in het Europarlement, maar dat dat uiteindelijk aan de Europarlementariërs zelf is.

Lees ook: Eurocommissaris Vera Jourová gaapt niet meer als het over de rechtsstaat gaat

Het raakt aan de kern van bredere kritiek: dat het principe van zelfregulering niet aangetast wordt. „We hebben geen gebrek aan goede lobbyregels in Brussel, we hebben een gigantisch probleem met handhaving”, aldus de Duitse Europarlementariër voor de Groenen Daniel Freund. Volgens hem is het voorstel een „flop” die het risico in stand houdt op „het volgende corruptieschandaal”. Ook de liberale fractie keerde zich direct tegen de „tandeloze buldog”, in de woorden van de Franse fractievoorzitter Stéphane Séjourné. Ook ngo Transparancy International oordeelt hard. „Deze voorgestelde ethische instantie versterkt de ‘business-as-usual’, zelfbesturende benadering van wangedrag door de EU”, aldus de organisatie in een verklaring.

De kritiek van Europarlementariërs maakt het onzeker of de nieuwe code snel kan worden afgerond. Ook omdat met name Europarlementariërs van de conservatievere partijen helemaal niet zitten te wachten op een nieuwe code. Zij schermen graag met de ‘vrijheid van het mandaat’: een principe dat betekent dat verkozen parlementariërs vooral niet te veel gehinderd moeten worden in het mandaat dat ze van de kiezer gekregen hebben.

Jourová erkende donderdag die moeilijkheden, maar kaatste de bal terug naar de Europarlementariërs. „Er zijn dingen die moeten worden opgehelderd aan de kant van het Europees Parlement. En volgens mij moet dat vóór de verkiezingen gebeuren, omdat de mensen kijken naar wat er gebeurt in de instellingen van de EU, inclusief het Parlement.”