Op Stille Zaterdag, een dag nadat Pieter Omtzigt zijn vertrek uit de politiek had aangekondigd, waren de eerste haarscheurtjes al zichtbaar bij Nieuw Sociaal Contract (NSC). De partij was in 2023 opgericht door Omtzigt, droeg vanaf het begin zijn ideeën uit, bestond uit mensen die zich gemeld hadden omdat ze hém bewonderden. De naam van de partij is gebaseerd op een boek dat hij heeft geschreven.
De dag na Omtzigts vertrek bleek al wat het betekent als een partij zo sterk om één persoon draait. In het tv-programma Dit is Tijs zei Omtzigts opvolger, Nicolien van Vroonhoven, tegen Tijs van den Brink dat ze „zeker” openstaat voor verzoening met het CDA, de partij waar zij en Pieter Omtzigt vandaan komen. En een fusie met het CDA, dat het veel beter doet in de peilingen dan NSC? „Ik sluit niks uit voor de toekomst.”
Diezelfde avond namen twee bewindspersonen van NSC, minister Judith Uitermark (Binnenlandse Zaken) en staatssecretaris Sandra Palmen (Herstel en Toeslagen) in Nieuwsuur afstand van Van Vroonhoven. Gevraagd naar een eventuele fusie met het CDA zeiden Uitermark en Palmen: „Dat is absoluut nog niet aan de orde.” Zij hadden in het kabinet „een belangrijke klus te klaren”, zei Uitermark, en NSC heeft „een echt eigen identiteit”. NSC houdt volgens peilingen nog maar twee van de twintig zetels over, maar, zei Uitermark: „We zijn niet opgericht voor de peilingen.”
Parallellen met de LPF
Het debat over de toekomst van NSC-ná-Omtzigt zal de komende tijd in de openbaarheid gevoerd worden. En hoewel Nicolien van Vroonhoven al ervaring opdeed met het leiden van de partij toen Omtzigt vorig jaar september tijdelijk was uitgevallen, moet zij een vrijwel onmogelijke taak uitvoeren. Ze moet richting geven aan een partij die volledig om één persoon is gebouwd, als de Mat Herben (LPF) van NSC.
De parallellen met de Lijst Pim Fortuyn (LPF) liggen voor het oprapen. Maar de belangrijkste is dat beide partijen volledig naar het beeld van de oprichter geschapen werden. Pim Fortuyn, die in 2002 razendsnel populair werd als uitdager van de zittende macht, gebruikte zijn boek De puinhopen van acht jaar Paars als zijn partijprogramma. Hij stelde de kandidatenlijst voor de Tweede Kamer samen, en wat deze kandidaten bond, was hun bewondering voor Pim Fortuyn.
Lees ook
Twintig jaar na de politieke moord op Pim Fortuyn onderzoekt NRC wat hij opbouwde en wat hij achterliet in de podcast Pim
Fortuyn werd op 6 mei 2002, vlak voor de verkiezingen, vermoord door dierenrechtenactivist Volkert van der Graaf. En onder leiding van Fortuyns woordvoerder Mat Herben trad de onervaren LPF met 26 zetels toe tot het eerste kabinet-Balkenende. De partij (én het kabinet) ging ten onder aan ruzies en tekst-exegeses over hoe Fortuyn het gewild zou hebben. Herben stelde zich op als schatbewaarder van Fortuyns gedachtengoed, maar was niet tegen die druk bestand.
Zoals kiezers Omtzigt enorm groot maakten in 2023, zo raakten ze nu, ook in extreme mate, op hem uitgekeken
Nu de Pieter Omtzigt plotseling het toneel verlaat, dreigt NSC in een vergelijkbare kwetsbare positie te komen. NSC en LPF zijn voorbeelden van partijen die niet om een ideologie, maar om een persoon draaien. Daarin wijken ze af van bijvoorbeeld het CDA (de christen-democratie) of de VVD (het liberalisme), maar lijken ze op de PVV van Geert Wilders.
Lees ook
De ideeën van het CDA komen terug bij NSC
De ideeën van NSC zijn voornamelijk gebaseerd op die van Omtzigt, en op zijn analyse van wat er mis is met het openbaar bestuur. In de kern wilde Omtzigt een betrouwbare, maar kleine overheid, beteugeling van het marktdenken en het neoliberalisme, meer ruimte voor maatschappelijke organisaties en gezinswaarden. Cultureel zat Omtzigt altijd rechts van het CDA, sociaal-economisch was hij altijd iets linkser, vandaar zijn nadruk op bestaanszekerheid.
Dichtgeslibde politiek
Maar dit zijn alleen de grote lijnen. Politiek is ook: steeds opnieuw moeilijke keuzes maken. Wanneer is het ook voor NSC’ers genoeg en sturen ze minister Marjolein Faber (Asiel en Migratie, PVV) naar huis? Wat betekenen Omtzigts ideeën voor het stikstofbeleid? Voor Oekraïne? En als er over een willekeurig onderwerp een crisis uitbreekt, wat moetNSC dan doen? Alleen maar bladeren in de geschriften van Omtzigt zal ze niet verder helpen.
De twintig Kamerleden en zeven bewindspersonen van NSC danken hun baan aan Pieter Omtzigt. Bij de presentatie van de kandidatenlijst in 2023 noemden ze bijna allemaal hun bewondering voor Omtzigt als reden om in de politiek te gaan.
Pieter Omtzigt was lange tijd de kracht van NSC, toen kiezers in hem de antithese van de dichtgeslibde Haagse politiek zagen. Maar intern werd de dominantie van Omtzigt de afgelopen maanden steeds meer als een bedreiging gezien. NSC moet zich in een kabinet met de radicaal-rechtse PVV staande houden, én zich als partij ontwikkelen.
Omtzigt liep daarbij steeds meer in de weg. Als partij heeft NSC zich nog nauwelijks ontwikkeld. Er is nog geen infrastructuur voor lokale afdelingen, het wetenschappelijk bureau is nog maar net geopend, en nu kiezers weglopen, zijn er ook minder mensen die zich als vrijwilliger melden. Intern vragen NSC’ers zich af of de partij wel mee kan doen aan de gemeenteraadsverkiezingen van 2026.
Zoals kiezers Omtzigt enorm groot maakten in 2023, als een politieke verlosser, zo raakten ze nu, ook in extreme mate, op hem uitgekeken. Je lot zó verbinden aan één persoon is, zagen ze ook bij NSC, heel kwetsbaar.
Binnen NSC zijn al vleugels ontstaan, en die gaan zich meer laten horen. Er zit een rechtervleugel in de fractie, die geen moeite heeft met de PVV en streng op migratie wil zijn. Maar er is ook een meer progressieve vleugel, die Omtzigts ideeën heel anders uitlegt: juist de zorg voor de ander, voor de zwakkeren, moet volgens deze groep centraal staan. Er heerst in deze vleugel onvrede over de samenwerking met de PVV. Twee Kamerleden, Rosanne Hertzberger en Femke Zeedijk, waren hier recent al om opgestapt.
Nicolien van Vroonhoven weet nog niet of zij alleen tijdelijk leider wil zijn, of dat zij door wil als eventuele lijsttrekker. Zij staat bekend als sociaal-economisch wat linkser, maar cultureel conservatief. Ook andere namen worden genoemd, bijvoorbeeld die van Kamerlid Olger van Dijk en vicepremier Eddy van Hijum (Sociale Zaken). Wie NSC uiteindelijk gaat leiden, het probleem blijft hetzelfde: ze zullen de partij moeten zien los te maken van haar boegbeeld.
Lees ook
Pieter Omtzigt wilde een lastig politicus zijn, maar NSC’ers zagen hem steeds meer als een last
:format(jpeg):fill(f8f8f8,true)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131202174-95067e.png|https://images.nrc.nl/l2CeicbxtgFxUsCT1cdzjA08wcs=/1920x/filters:no_upscale():format(jpeg):fill(f8f8f8,true)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131202174-95067e.png|https://images.nrc.nl/5KjnRuMv4rGI-gO9IiNPKnM7Etc=/5760x/filters:no_upscale():format(jpeg):fill(f8f8f8,true)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131202174-95067e.png)
