De klok is er bijna op gelijk te zetten. Zodra er nieuwe spanningen met Iran zijn, kondigen de Verenigde Staten, al dan niet gevolgd door bondgenoten, nieuwe sancties af tegen het land. Zo gaat het al vele jaren en ook vorige maand – na aanvallen over en weer van Israël en Iran – was het weer raak. Enkele Iraanse bedrijven, gelieerd aan het machtige militaire elitekorps de Revolutionaire Garde, werden op de Amerikaanse zwarte lijst gezet samen met mensen die betrokken zouden zijn geweest bij cyberaanvallen op Amerikaanse bedrijven en instellingen.
Veel ruimte voor nieuwe sancties was er al niet meer. Vrijwel het hele economische verkeer tussen de VS en Iran is al jaren door Washington stilgelegd. In veel gevallen dwongen de VS ook andere landen met hun sancties mee te doen door met restricties te dreigen op de Amerikaanse markt als derde landen of bedrijven uit die landen handel bleven drijven met Iran. Maar volgens Vali Nasr, hoogleraar Midden-Oosten-studies aan de Amerikaanse Johns Hopkins University, vormen economische sancties een paardenmiddel dat niet alleen Iran maar op den duur ook de VS zelf schaadt.
„Sancties hebben de toestand in Iran per saldo alleen maar verslechterd, mede doordat ze al zo lang van kracht zijn”, zegt Nasr telefonisch vanuit Washington. „De Iraanse samenleving is er zwaar door beschadigd. Het land is verarmd en de middenklasse is een stuk kleiner geworden, terwijl de rol van de staat in de economie is gegroeid. Zakenlieden die zelfstandig zaken deden met bij voorbeeld Duitsland of Nederland zijn er amper meer. Nu domineren aanhangers van de harde lijn, vooral de Revolutionaire Garde, het regime. En Irans nucleaire programma is veel groter dan enkele jaren geleden.”
Samen met drie collega’s bracht Nasr eerder dit jaar het boek How sanctions work uit over de sancties tegen Iran. Daarin tonen ze aan dat niet alleen de zeer stevige sancties die onder president Trump werden opgelegd, nadat hij zich in 2018 eenzijdig had teruggetrokken uit het nucleaire akkoord met Iran, schadelijk uitpakten. Dit was ook het geval bij de sancties van Trumps voorganger Barack Obama, die in 2012 sancties afkondigde waarin ook tegen derde landen werd gedreigd met consequenties als ze niet meededen met de Amerikaanse sancties.
Het opleggen van sancties is een verleidelijk middel voor politici. „Je treft je vijand zonder dat er voor westerse landen op het eerste gezicht veel kosten aan zijn verbonden”, aldus Nasr. „Je hoeft er geen militairen van je land hun leven voor te laten riskeren. En het lijkt bij sancties altijd alsof je iets doet, terwijl je in werkelijkheid juist niet veel doet.”
Is het echt zo’n kwalijk middel? Je wilt je tegenstander straffen en treft hem in zijn economie?
„Ja, maar het doel bij de Amerikaanse sancties was niet zozeer de Iraanse economie te treffen als wel om de Iraniërs aan de onderhandelingstafel te krijgen over hun nucleaire programma zoals onder Obama, of om ‘regime change’, de omverwerping van het huidige regime door de bevolking, te bereiken, zoals onder Trump. Niet het regime, maar de Iraanse bevolking werd er de dupe van.”
Het lukte Obama toch wel de Iraniërs aan de onderhandelingstafel te krijgen?
„Dat klopt, maar toen er een nucleair akkoord was gesloten [dat Irans nucleaire programma beperkte in ruil voor opheffing van economische sancties] werden de sancties maar deels opgeheven. Trump stapte bovendien in 2018 weer uit het verdrag en legde nieuwe sancties op, hoewel de Iraniërs zich volgens het IAEA [Internationaal Atoomenergie Agentschap] netjes aan de afspraken van het verdrag hadden gehouden.”
Vanuit Irans perspectief was het zeer frustrerend dat een beloning uitbleef voor het naleven van het nucleaire verdrag. De toenmalige president Hassan Rohani had na ondertekening van het nucleair akkoord gerekend op een groei van de middenklasse met 35 procent. In plaats daarvan kalfde die af met 20 procent.
Nasr legt uit dat het voor een president makkelijker is sancties af te kondigen dan die weer op te heffen. In dat laatste heeft ook het Amerikaanse Congres een stem. Daardoor nemen sancties vaak een permanent karakter aan en verliezen ze hun effectiviteit. Veelzeggend is in dit verband dat de Financial Times onlangs meldde dat de Iraanse olie-export zijn hoogste niveau in zes jaar had bereikt, vooral dankzij uitvoer naar China.
Vindt u sancties al met al een immoreel instrument?
„Ja, dat zijn ze. Aan allerlei vormen van oorlog zitten morele dilemma’s. Of je nu burgers in Gaza raakt of tijdens de Tweede Wereldoorlog een kernbom op burgers gooit, daarmee raak je niet direct de regimes waartegen je strijdt maar de burgerbevolking. Je verwoest hun levens. Ook economische sancties vormen geen schoon wapen en maken slachtoffers. Het idee achter die sancties tegen Iran was: kom in opstand tegen het regime in je land. Maar daar is niets van terechtgekomen.”
U betoogt dat de sancties de protestbeweging ‘Vrouw, leven, vrijheid’ in 2022 na de dood van Mahsa Amini zelfs hebben ondermijnd? Waarom?
„Arme mensen protesteren niet, dat doen meer welvarende mensen uit de middenklasse. Meer Iraniërs dan voorheen waren door de sancties voor hun levensonderhoud afhankelijk geworden van giften en subsidies van de overheid. Ze waren bang die te verliezen. Veel jongeren namen deel aan de protesten, maar waar waren hun ouders? Vaak durfden die niet. Daardoor groeiden die protesten van 2022 nooit uit tot een massabeweging, zoals in 2009 . Toen waren er meer dan een miljoen mensen in de straten van Teheran. Nu niet, al is de woede over het regime nog wijder verbreid dan toen.”
De kans op een omverwerping van het regime acht u nog altijd klein?
„Vroeg of laat gebeurt dat een keer, maar een arm, verwoest land verandert niet direct in een democratie. Ik denk dat een nieuw regime in Iran, als het eenmaal gebeurt, op een militaire dictatuur als in Myanmar zal lijken. De Revolutionaire Garde zou dan alles domineren, in elke industrietak en overal.”
Is er volgens u een voorbeeld van succesvolle economisch sancties?
„Ja, Zuid-Afrika. Maar daar had je twee parallelle samenlevingen, een witte en een zwarte. Het was makkelijker daar de witte bevolking met sancties te treffen. Toen de apartheid voorbij was, konden de sancties worden opgeheven.”
Is het voornaamste probleem met de sancties tegen Iran dat ze bijna niet meer zijn op te heffen?
„Ja, bij een oorlog waarbij geschoten wordt, kunnen de wapens na verloop van tijd zwijgen. Maar de VS heffen sancties nooit op. In Iran wijzen ze altijd op Servië, waartegen ook sancties werden ingesteld toen Slobodan Milosevic daar nog president was. Ook nadat die allang weg was en Servië een democratie was geworden, werden de sanvcties niet opgeheven. Hoe langer de sancties er zijn, hoe dieper de invloed en hoe kleiner de kans dat een samenleving weer zo wordt als vóór de sancties. Je zult dat ook zien met Rusland. Zelfs als het zich helemaal terugtrekt uit Oekraïne zullen de sancties niet meteen worden ingetrokken.”
En wat is het gevolg daarvan?
„Dat landen waartegen sancties zijn afgekondigd agressiever en bedreigender worden dan anders het geval zou zijn geweest. Ze proberen van die sancties af te komen door bedreigender te worden. De conclusie van Iran na 2018 was: we hebben alles gedaan om die sancties opgeheven te krijgen door ons aan de afspraken met de VS te houden en het werkte niet. Zelfs de opperste leider [Ali Khamenei] was destijds voor de nucleaire deal met de VS, maar doordat die niet opleverde waarop was gerekend verloor ook hij geloofwaardigheid. Hij voelde zich bedrogen door de VS. De Iraniërs gaan er nu vanuit dat wat er ook gebeurt, de sancties toch wel gehandhaafd blijven. Dat is een grote verschuiving ten opzichte van 2015.”
Lees ook
Israël doet kleinschalige tegenaanval en Iran lijkt af te zien van nieuwe wraak
