Nauwelijks controle over komst en werk kennismigranten. ‘De regeling is bedacht om het bedrijven zo makkelijk mogelijk te maken’

Op een druilige novembermiddag stapt een trotse directeur de opgeruimde loods van zijn glasvezelbedrijf binnen. Bedrijfsbusjes en graafmachines staan er keurig naast elkaar opgesteld, op de glanzende, grijze vloer. „En dit zijn de boormachines”, zegt de vijftiger, gekleed in een pullover, terwijl hij naar grote geel-zwarte machines op rupsbanden wijst. Door heel Nederland legt het bedrijf glasvezelkabels in de grond. Werk zat, zegt hij, maar er zijn nog amper mensen die boormachines kunnen bedienen. Drie jaar geleden haalde hij daarom met een expatregeling medewerkers uit Turkije.

Zijn ‘boormeesters’, twaalf Turkse mannen, „waren hele goede mensen”. Maar toen, anderhalf jaar later, stonden er plots onaangekondigd inspecteurs van de Arbeidsinspectie op de stoep. Ze waren getipt door de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND), er zou iets mis zijn.

De glasvezelondernemer is niet de enige die gebruikmaakt van de ‘kennismigrantenregeling’. De regeling waarmee bedrijven binnen enkele weken hoogopgeleide werknemers van buiten Europa een verblijfsvergunning kunnen geven, wordt elk jaar populairder. Afgelopen jaar kwamen er via die route meer dan 21.560 migranten naar Nederland, twee keer zoveel als in 2019 – het laatste jaar voor corona. Een record.

In het kielzog van de regeling ontstaat een industrie van adviesbureaus en payrollbedrijven

De kennismigrantenregeling is bedacht voor het ingewikkelde hooggeschoolde werk waar in Nederland niet genoeg mensen voor te vinden zijn. Maar er is amper zicht op de vraag of kennismigranten aan dat criterium voldoen. Dat blijkt uit interne documenten van de Arbeidsinspectie en gesprekken met meer dan twintig betrokkenen .

In het kielzog van de kennismigrantenregeling, die in 2004 begon, is een industrie ontstaan van adviesbureaus en payrollbedrijven die de grenzen ervan opzoeken. NRC stuitte op bedrijven die via de regeling moeiteloos goedkoop en laaggeschoold personeel laten overkomen, en op kantoortjes die de regeling gebruiken om verblijfspapieren te verkopen aan vermogende buitenlanders. Hoe vaak dat gebeurt, is niet duidelijk, maar NRC vond meerdere voorbeelden. De IND heeft de controle van de migranten grotendeels aan de bedrijven zelf overgelaten, ook als deze bedrijven al eerder de fout in gingen.

Het functioneel parket noemt het gebrek aan controle „bewuste naïviteit” vanuit de overheid. Een officier van justitie, gespecialiseerd in arbeidsuitbuiting: „Voor een groot deel vanwege economische belangen.”

Nederland als kenniseconomie

Toen de kennismigrantenregeling in 2004 werd ingevoerd, was alles erop gericht Nederland internationaal als kenniseconomie op de kaart te zetten. Grote bedrijven zoals Philips, ASML en Shell, dringend op zoek naar technisch onderlegd talent, worden ermee op hun wenken bediend. De topman van chipmachinebedrijf ASML, Peter Wennink, pleitte afgelopen september nog voor meer kennismigranten. Hij zei: „We kunnen ons bedrijf niet overeind houden zonder hen.”

Elk ander bedrijf kan ook bij de IND een aanvraag doen om ‘erkend referent’ te worden. Bedrijven die kennismigranten naar Nederland willen halen, betalen 4.326 euro inschrijfgeld. De IND kijkt of het bedrijf stabiel is, de bestuurders geen strafblad hebben en of er geen verleden met faillissementen of illegalen is. De IND laat de controle van de kennismigranten en het werk dat ze doen aan de bedrijven zelf over, de dienst kijkt voornamelijk op papier mee. Inmiddels zijn er meer dan tienduizend bedrijven die kennismigranten naar Nederland mogen halen – anderhalf keer zoveel als in 2019.

Voorwaarden om kennismigranten naar Nederland te halen zijn er nauwelijks: er is een looneis, migranten van boven de dertig jaar moeten minimaal 5.000 euro bruto per maand verdienen (jonger dan 30 bijna 3.700). De werkgever controleert of de migrant een strafblad heeft en geeft een contract. Hoewel het Rijk wil dat er via de regeling hooggekwalificeerde migranten worden aangetrokken, is dat geen harde voorwaarde om ervoor in aanmerking te komen.

Kennismigranten komen vooral uit India, Zuid-Afrika, de VS, Turkije, Brazilië en China. Ze mogen ook gezinsleden laten overkomen. Na vijf jaar kunnen ze een permanente verblijfsvergunning krijgen. Hoewel de kennismigranten een groeiend aandeel in het migratiesaldo hebben (kennis-, arbeids- en studiemigranten vormen samen 40 procent van de nieuwkomers), bleven ze politiek lang buiten schot. Toen Rutte IV afgelopen zomer klapte op migratie, ging de discussie tussen de partijen over of asielzoekers met hun gezinsleden herenigd mogen worden. Pas sinds een aantal maanden worden ook internationale studenten en expats de migratiediscussie ingetrokken. Maar terwijl partijen zoals VVD, CDA, NSC en BBB het eens zijn over een striktere asielprocedure voor mensen uit oorlogsgebieden, denken ze verschillend over arbeidsmigratie. Zo vindt NSC dat kennismigranten minder belastingvoordeel moeten hebben en wil deze versoberen. De VVD wil geen strengere regels voor expats, omdat de achterban bestaat uit ondernemers die veel baat hebben bij de regeling.

‘Fraudegevoelig’

Over de regeling bestaan al langer twijfels. Al in 2005 – de kennismigrantenregeling was toen een jaar oud – schreef de IND in een rapport dat de regeling „fraudegevoelig” is. De IND zag dat de salariseis via een vals contract makkelijk omzeild kan worden. De dienst vreesde ook dat bedrijven waarvoor de regeling niet is bedoeld, er gebruik van zullen gaan maken. Wat de vrees inhield, werd in het onderzoek niet verder uitgelegd.

Die voorspellingen werden werkelijkheid toen een bedrijf zonder ‘economische activiteit’ honderden Chinezen in dienst bleek te hebben. De Chinezen, bleek in 2012, woonden niet in Nederland. Via een spookbedrijf probeerden ze hier een arbeidsverleden op te bouwen. Zo maakten ze kans op een permanente verblijfsvergunning, en zouden ze een paspoort voor hun hele gezin kunnen regelen. Ze betaalden er honderdduizend euro per persoon voor.

Pas na een vernietigend inspectierapport in 2017 begon de IND vaker bedrijven te controleren

De Europese politieorganisatie Europol noemde het een „moderne vorm van mensensmokkel”. Ze vreesde voor een „enorme toename in het misbruik van legale migratieprocedures”, zoals de kennismigrantregeling. Pas daarna komt meer aandacht voor toezicht.

Maar dat is niet genoeg: in 2017 presenteerde de inspectie Justitie en Veiligheid een vernietigend onderzoek. De inspectie noemde het IND-toezicht in 2017 „onvoldoende effectief„ en schreef dat „toezichts- en handhavingstaken binnen de IND minder prioriteit hebben dan de dienstverlenende taken”. Pas na het inspectierapport begon de IND vaker te controleren.

Toen de Arbeidsinspectie het glasvezelbedrijf onderzocht, zagen de inspecteurs dat de boekhouding niet op orde was. Loon werd te laat gestort. Werknemers die precies hetzelfde werk deden, verdienden verschillend, schreven de inspecteurs in hun verslag, dat is ingezien door NRC. De vraag is ook hoe ze aan de hoge looneis van de regeling kunnen voldoen. „De laatste paar jaar van de middelbare school heb ik niet af kunnen ronden en die heb ik later buitenschools afgerond”, zei een dertiger uit het zuiden van Turkije toen naar zijn opleiding werd gevraagd.

Op internet deed de inspecteur een andere opvallende ontdekking: een boormeester verdient in Nederland gemiddeld 2.500 euro per maand – de helft van wat de kennismigrantregeling eist. Kregen de Turken dubbel betaald voor eenvoudig werk? Die suggestie wuifde een administratief medewerker van de hand. Boorwerk is „een gecompliceerde aangelegenheid”, zei hij. Dat benadrukte de directeur van het glasvezelbedrijf ook in een gesprek met NRC: „Ze moeten horizontaal boren, onder diepe rivieren door, steden, dijken. Je mag niet eens boomwortels raken.” Tegen de inspectie zei hij volgens het verslag: „In feite zijn het allemaal projectleiders.” Al staat dat nergens in het contract.

De directeur beklaagde zich tegen de inspecteurs, zo beschrijven zij. De salariseis van de regeling is „te duur”. Achteraf, zegt de directeur nu, had hij dat niet zo moeten zeggen. Het bedrijf kreeg een boete van 98.000 euro omdat het de regels van de kennismigrantenregeling overtrad. De directeur begrijpt er nog steeds niets van. „Ik heb een verzoek ingediend, dat werd goedgekeurd door de IND. En dan achteraf dit? De IND heeft ons beboet vanwege hun eigen wanbeleid.”

Meer dan 10.000 bedrijven

Volgens de IND werkt zeventig procent van de kennismigranten „voor de honderdvijftig grootste bedrijven van Nederland”. Maar op de lijst van ‘erkend referenten’ staan ondertussen meer dan tienduizend bedrijven. De IND keurt hun aanvragen zelden af, tussen de 94 en 98 procent van de verzoeken wordt goedgekeurd. Jaarlijks wordt minder dan één procent van de bedrijven bezocht, erkent de IND.

Wie zijn de kennismigranten eigenlijk? Wat voor werk doen ze? In een kantoor bij de Arbeidsinspectie, op het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid in Den Haag valt het even stil. „Dat weten wij eigenlijk ook niet”, zegt een inspecteur van de Arbeidsinspectie, gespecialiseerd in arbeidsmigratie. „De regeling is bedacht om het bedrijven zo makkelijk mogelijk te maken. Er zijn heel weinig drempels opgeworpen. We hebben minder zicht dan we willen.”

Terwijl de kennismigrantenregeling populairder wordt, onttrekt misbruik zich steeds meer aan het zicht van de overheid. Dat komt onder meer doordat er payrollbedrijven als ‘erkend referent’ mogen optreden. Zulke bedrijven verdienen geld door kennismigranten naar Nederland te halen voor bedrijven die géén erkend referent zijn. De IND heeft geen „betrouwbare cijfers” van hoeveel payrollbedrijven op de lijst staan, zegt de dienst. De kennismigranten komen op de loonlijst van het payrollbedrijf, dat ze vervolgens weer bij andere bedrijven laat werken. Op die manier, zegt de inspecteur, raakt het overzicht zoek. „Wij kunnen slecht handhaven.” De Arbeidsinspectie pleit ervoor payrollbedrijven uit te sluiten van de regeling. „Omdat nu niet altijd duidelijk is wie feitelijk de werkgever is.”

Zo zag de Arbeidsinspectie een zaak van zeven Indiërs die door een payrollbedrijf werden verhuurd aan een Indonesisch restaurant in Amsterdam, in 2020. Alles leek in orde. Iedere maand stortte het restaurant voldoende loon netjes op hun rekening. Tot een van de Indiërs zich meldde bij de Arbeidsinspectie, omdat hij te weinig betaald kreeg. Wat bleek: de Indiërs moesten een deel van het gestorte salaris pinnen en contant weer teruggeven. Ze hielden minder dan de helft over, schrijft de inspecteur in zijn verslag. Het payrollbedrijf kreeg een boete van 42.000 euro.

Als ze gesjoemel met de kennismigrantenregeling ziet, „klopt de situatie op papier meestal wel”, zegt ook de officier van justitie die gespecialiseerd is in arbeidsuitbuiting. Fraude laat zich daardoor vanachter het bureau lastig uitfilteren. „Je bent afhankelijk van meldingen om erachter te komen dat er iets niet klopt.”

Verschillende ministeries onderzoeken of de regels rondom payrollbedrijven moeten worden aangescherpt. De IND, zo laat hij weten, „is hier nauw bij betrokken”.

Spionage

Omdat Nederland een strikt migratiebeleid heeft, „kijken mensen hoe ze op een andere manier hier kunnen komen”, zegt de officier die gespecialiseerd is in arbeidsuitbuiting. Zeker vijf advocaten en adviesbureaus, die bedrijven helpen kennismigranten naar te Nederland, bevestigden tegen NRC dat ze regelmatig benaderd worden door buitenlanders die een visum willen kopen.

Zo ging het ook bij een bedrijf uit Eindhoven, dat een paar jaar geleden voor 50.000 euro verblijfsvergunningen aan rijke Iraniërs verkocht. Ook daar klopte op papier alles: het bedrijf bouwde in Nederland een spookleven voor de Iraniërs op. Ze kregen een woning – de eigenaar van het bedrijf schreef de Iraniërs in bij zijn moeder. In de praktijk bleven de Iraniërs in Teheran wonen en betaalden ze via-via maandelijks voor hun eigen loon. Ook zij zouden zo uiteindelijk permanent een Nederlands paspoort krijgen.

Ook op andere vlakken zijn er zorgen over de kennismigrantenregeling

Het misbruik werd ontdekt toen het bedrijf waar ze op de loonlijst stonden, failliet ging. Hun verblijfspapieren werden ingetrokken door de IND. Maar het verantwoordelijke bedrijf stond nog anderhalf jaar lang op de lijst van bedrijven die kennismigranten mogen laten overkomen.

Het bedrijf is niet de enige op de lijst met een omstreden reputatie. Zo staan er nog steeds meerdere bedrijven op de lijst die boetes kregen omdat ze illegalen in dienst hadden – NRC heeft de boeterapporten van de arbeidsinspectie in handen. Het gaat om boetes van tienduizenden euro’s.

Ook op andere vlakken zijn er zorgen over de kennismigrantenregeling. Neem de Chinese machinefabrikant ZPMC. De Amerikanen verdenken China ervan wereldwijd te spioneren via laadkranen in havens, onthulde The Wall Street Journal in maart. ZPMC is een van de bouwers, en staat op de lijst van betrouwbare bedrijven van de IND. Zo zijn er meer bedrijven. Terwijl inlichtingendiensten waarschuwen dat Nederland steeds vaker het doelwit is van spionage uit Rusland en China, staan op dezelfde lijst 243 bedrijven die in handen zijn van Chinese ondernemers, zo stond afgelopen jaar in een Kamerbrief.

In die Kamerbrief kondigde het kabinet vorig jaar maatregelen aan, maar welke precies, is onduidelijk.

‘Online vragenuurtjes’

In een vergaderruimte in het IND-hoofdkantoor in Den Haag geven ambtenaren uitleg over de kennismigrantenregeling. De bedrijven van de lijst noemen ze „klanten”. Het is heel lastig aan te tonen dat er moedwillig gesjoemeld wordt, beklemtonen de ambtenaren, die niet met hun naam in de krant willen. „Ik wil ook benadrukken dat klanten zichzelf vaak bij ons melden, als ze denken dat ze een fout hebben gemaakt.”

De ambtenaren zeggen dat ze „bureauonderzoek” doen, samenwerken met de Arbeidsinspectie en dat er „soms” tips van anderen binnenkomen. Via „voorlichtingsbijeenkomsten”, „online vragenuurtjes” en „nieuwsbrieven” probeert de IND bedrijven die gebruikmaken van de kennismigrantregeling op de hoogte te houden van de regels. Stapt er eigenlijk weleens een kennismigrant naar ze toe? We hebben weleens een tip gekregen, zegt een IND-medewerker.

De medewerkers benadrukken dat ze uitgaan van vertrouwen, „zoals in de wet modern migratiebeleid is beschreven”. Een IND-medewerker zegt: „Ik denk niet dat Shell mensen naar Nederland haalt om ze in een kas te laten werken.” En ze blijven „liever met de klant in gesprek”, zegt een andere IND-medewerker. Als er wel een boete wordt opgelegd, wordt erna een „verbetertraject” gestart. Een relatiemanager en klantmanager van de IND geven „tips en tricks”, zegt de IND-medewerker.

Maar de directeur van het glasvezelbedrijf voelt zich door de inspecteurs „als een bandiet behandeld”, zegt hij. Hij zegt dat hij dankzij de Turkse boormeesters zijn omzet „flink” zag stijgen, zijn bedrijf heeft „meer dan twee keer zoveel als voorheen belasting betaald”. Via de rechter probeert hij af te dwingen dat de boete en de ingetrokken verblijfsvergunningen worden teruggedraaid.

Volgens het functioneel parket moet de regeling „meer worden dan een papieren werkelijkheid”. De officier gespecialiseerd in arbeidsuitbuiting zegt: „Ga erlangs, controleer wat er speelt.” Ze zegt ook dat er kritische vragen bij de kennismigrantenregeling gesteld moeten worden. „Hebben we deze mensen wel nodig? Waarom hebben we ze zelf niet? Waarom heeft een bedrijf dat gisteren is opgericht nu al drie buitenlandse ict’ers nodig?”