Napoleon ontplofte van woede. Het was 21 maart 1815, en de net op zijn troon teruggekeerde keizer van Frankrijk hield een brief vast van zijn voormalige lijfknecht Roestam Raza. Die had hem in 1814 in de steek gelaten toen hij naar Elba werd verbannen, maar nu de keizer was ontsnapt, vroeg Roestam zijn baan terug. ‘Hij is een lafaard!’, brieste Napoleon. ‘Gooi het in het vuur en spreek mij er nooit meer over.’
De heftige reactie van de keizer is opvallend, want hij stond op het punt een nieuwe veldtocht te beginnen (die zou eindigen bij Waterloo) en nam allerlei mensen weer in genade aan die hem enkele maanden eerder in de steek hadden gelaten. Van Roestam, de man die soms letterlijk aan zijn voeten had geslapen, wilde hij echter niks meer weten. Zijn ‘ondankbaarheid’ had Napoleon enorm gegriefd.
Roestam was een Mammeluk – een slaafsoldaat uit Egypte – en al bij Napoleons leven een legendarische figuur. Zijn witte tulband is te zien op tal van schilderijen van de keizer. Het is dan ook opmerkelijk dat er tot nu toe nog geen moderne biografie van hem was – noch in het Frans, noch in een andere taal. Jos Gabriëls, tot voor kort werkzaam bij het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis en Cultuur, brengt daar met een diepgravende studie nu verandering in.
Meester-knecht
Gabriëls beschrijft niet alleen het leven van ‘de lijfmammeluk’, maar ook de aard van de relatie tussen meester en knecht, en hij beantwoordt de vraag waarom Napoleon zo graag een oosterse bediende aan zijn zijde had. Met meer dan honderd kleurenillustraties maakt dat De man met de witte tulband. Roestam de Mammeluk, de oosterse bediende van Napoleon tot een genot om te lezen.
Roestam Raza werd geboren in 1782, in Tiblisi in Georgië. Op zijn veertiende viel hij in handen van een handelaar in kinderslaven. Hij belandde in Constantinopel, waar hij werd gekocht door een vertegenwoordiger van Sâlih Bey, een van de 24 Mammelukkenleiders van Egypte.
De Mammelukken waren een kaste van militairen die hun gelederen aanvulden met jonge slaven afkomstig van buiten de islamitische wereld. Zo belandde ook Roestam in Caïro. Toen Napoleon in 1798 Egypte binnenviel, liet hij zijn oog vallen op dit elitekorps en vroeg hij om ‘twee exemplaren’ om mee naar huis te nemen. Eén daarvan was Roestam. De jonge Franse veldheer overhandigde zijn nieuwe knecht een sabel en een paar pistolen. ‘Kijk eens, die zijn voor jou! Ik schenk ze je en zal voortaan voor je zorgen.’
Herinneringen
Dit citaat is afkomstig uit de Souvenirs van Roestam, de herinneringen die hij later in zijn leven te boek stelde. Gabriëls maakt uitgebreid gebruik van deze bron, maar is zich er van bewust dat niet alles wat geschreven staat ook per se waar of volledig is. Roestam wilde zijn eigen handelen uiteraard in een zo gunstig mogelijk daglicht stellen.
Vanaf 1799 verliet Roestam Napoleons zijde niet meer. Hij was bij hem in Parijse paleizen, maar ook op veldtocht. Toen hij vanwege een blessure een keer niet mee kon, ging hij ‘in tranen’ terug naar zijn kamer. Iemand die hem zei dat hij zo misschien wel een kanonskogel zou mislopen, wees hij terecht: ‘Nee, aan de zijde van de consul ga ik nooit dood.’
Napoleon had Roestam graag in de buurt vanwege diens ‘exotische’ voorkomen. In verslagen uit deze tijd gaat het nogal eens over Napoleons ‘onafscheidelijke Mammeluk’ in zijn ‘schitterende oosterse kostuum met zijn kromzwaard’. In deze fascinatie voor Roestam is al een glimp te zien van de Egyptomanie die West-Europa later in de achttiende eeuw in zijn greep hield.
In het paleis was Roestam aanwezig bij het ochtendtoilet, zorgde hij voor het onderhoud van de wapens van de Eerste consul/keizer (vanaf 1804) en was hij verantwoordelijk voor de veiligheid van Napoleon. Hij sliep in een belendende salon en wist wie er bij zijn meester naar binnen ging – ook als het diens maîtresses betrof. Helaas voor ons zwijgt hij daarover in zijn memoires.
Te velde had Napoleon minder bedienden bij zich, waardoor Roestam meer taken had. Aan de vooravond van de slag bij Jena in 1806 maakte de lijfmammeluk voor de keizer bijvoorbeeld een bed van stro en reikte hem een zakdoek aan die als slaapmuts dienst kon doen. Tot slot ‘dekte ik hem toe met zijn mantel (…) die ik altijd bij me droeg.’
Gevaarlijke klusjes
Er waren ook gevaarlijkere klusjes. Als Napoleon bij een slag nabij de frontlinie op verkenning ging, had hij altijd een groot gevolg bij zich van ordonnansen, stafofficieren en ruiters van zijn garde. Soms had de keizer zo’n haast dat hij alleen Roestam meenam, zoals gebeurde tijdens de slag bij Essling in mei 1809. Napoleon kwam te dicht bij de Oostenrijkse stellingen en een schildwacht opende het vuur. ‘Wel verduiveld!’, riep hij. ‘Het is je witte tulband die ons verraadt! Je moet een andere kleur hebben!’ Het duo maakte zich uit de voeten en Roestam kocht een tulband van donkere mousseline die hij hierna altijd droeg op het slagveld.
Deze ingreep kon uiteindelijk niet verhinderen dat Napoleon na een reeks verloren veldslagen in 1814 afstand moest doen van zijn troon. Roestam, die was getrouwd en van alle geschenken die hij van zijn meester had gekregen een loterijkantoortje had gekocht, besloot niet mee te gaan naar Elba. Tot verbijstering van Napoleon dus.
Volgens Gabriëls is Roestams besluit wel te verklaren: hij wilde in alle rust genieten van het kapitaal dat hij de afgelopen vijftien jaar verzameld had. ‘Gezien zijn verleden speelde misschien eveneens een rol dat het voor een Mammeluk gewoon was een meester die zijn macht had verloren de rug toe te keren.’ Roestam leefde hierna redelijk anoniem tot 1845 in Frankrijk, hoewel hij af en toen nog wel op straat werd aangesproken op het verraad van zijn meester.
Over het Franse keizerrijk dat Roestam diende, is onlangs nog een prachtig boek verschenen: Het rijk van Napoleon in infographics, bezorgd door Nicolas Guillerat, Vincent Haegele en Frédéric Bey. Ook voor wie denkt dat hij al genoeg boeken over de Corsicaanse keizer heeft, is deze uitgave een onmisbare aanvulling van de verzameling.
Zoals de titel al doet vermoeden, moet dit boek het hebben van de prachtige wijze waarop geschiedenis in graphics is gevangen. Het keizerlijk hof (inclusief Roestam), de Franse economie, Napoleons maarschalken, zijn veldtochten, zijn tegenstanders, wapens en schepen: het is allemaal even indrukwekkend verbeeld. Voor wie vatbaar is voor dit soort schoonheid, is dit een boek om een traantje bij weg te pinken.
Lees ook
deze recensie van boeken over Napoleon.
