Naar Kazachstan gevluchte Russen: ‘Hier kunnen we ademen’

Posted on by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Reportage Honderdduizenden Russen zijn hun land ontvlucht sinds de invasie van Oekraïne. In gesprek met enkelen van hen in de Kazachstaanse stad Almaty. „Vertrekken is de enige optie.”

Foto Ofeliya Zhakayeva

Sinds de Russische invasie van Oekraïne hebben ten minste 500.000 Russen hun land verlaten. De eerste vertrekgolf kwam in het vroege voorjaar van 2022 op gang met geruchten over een mogelijke sluiting van de landsgrenzen. Toen die maatregel uitbleef, keerden velen weer terug naar huis, om zeven maanden later opnieuw op de vlucht te slaan vanwege een abrupte en zeer chaotisch uitgevoerde ‘gedeeltelijke’ mobilisatie, die officieel nog altijd van kracht is, en waarbij mannen niet zelden lukraak en ongetraind naar het front werden gestuurd. De uittocht van vooral jonge mannen deed de prijzen van vliegtickets de pan uit rijzen en leidde tot kilometerslange files aan de grenzen met directe buurlanden Georgië, Kazachstan en Mongolië. Daar vestigden zij zich in afwachting van betere tijden. Sommigen reisden door naar andere bestemmingen. Europese inreisbeperkingen en gesloten land- en luchtgrenzen maakten dat slechts een klein deel naar de Europese Unie kon reizen.

In de Zuid-Kazachstaanse stad Almaty sprak NRC met verschillende Russische emigranten over hun vlucht, hun leven in het buitenland en verwachtingen voor de toekomst.

Journalist Jevgenia Baltatarova (40) vluchtte naar Kazachstan toen bleek dat de geheime dienst haar wilde arresteren. Foto Ofeliya Zhakayeva

Jevgenia Baltatarova (40)

‘Of je oorlog wil of niet. Het gaat in Rusland om overleven’

Dat niet alle Russische regimecritici in Kazachstan een veilige haven vinden, bewijst het verhaal van Jevgenia Baltatarova, uit de Siberische deelrepubliek Boerjatië. Jarenlang werkte Baltatarova als onafhankelijk journalist in de regiohoofdstad Oelan-Oede en maakte ze corrupte ambtenaren het leven zuur. In 2017 sloten de autoriteiten de door haar opgerichte online krant. „Vanaf 2019 kregen Russische media een heel duidelijk signaal van de overheid: wie niet met ons meewerkt, zal niet veilig zijn”, vertelt Baltatarova in een café in Almaty.

Ze heeft een vriendin op bezoek uit Boerjatië die ook journalist is, maar wel voor de staatsmedia werkt. „Niet iedereen kan zomaar zijn baan opgeven”, verdedigt ze die keuze. „Sommige kranten, zoals de mijne, bleven kritisch en werden gesloten, anderen gingen overstag voor de propaganda. Het is triest dat journalisten die niet weg kunnen of willen uit Rusland, gedwongen worden zich bezig te houden met al die propaganda-ellende. Het gaat er in Rusland niet om of je van Poetin houdt, of niet. Of je oorlog wil, of niet. Het gaat erom te overleven.

„De vraag is hoe het kan dat doorsnee mensen, zelfs vrienden of collega’s, plotseling in beesten veranderen, het bloed willen van anderen en hun land in het verderf storten. Als je beseft dat het leven in Rusland draait om overleven, valt alles op zijn plaats.”

Baltatarova ergert zich aan het Rusland-discours in het Westen. „De westerse pers vergroot verhalen uit, dat moeders hun zoons naar de oorlog sturen in ruil voor een auto of een bontjas, dat alle Russen ‘Poetin-soldaten’ zijn. Het is vernederend en houdt geen rekening met de extreme propaganda, de repressie en het geweld waarin Russen leven.”

Baltatarova ontvluchtte zelf kort na het begin van de oorlog het land, toen bleek dat de geheime dienst FSB plannen had haar te arresteren. Ze reisde via Oezbekistan naar de Kazachstaanse hoofdstad Astana. Toen ze een bericht over het bombardement op Marioepol retweette en zich kritisch uitliet over wreedheden in Boetsja, openden de autoriteiten een zaak tegen haar, in juni werd ze op een lijst van gezochte mensen gezet omdat ze nepnieuws verspreid zou hebben en ze werd tot ‘buitenlands agent’ verklaard. Kazachstan heeft met Rusland een overeenkomst tot uitwisseling van gezochte personen. Maar die uitwisseling is juridisch niet mogelijk op grond van wetten die in Kazachstan niet bestaan, zoals de Russische wet op nepnieuws over de oorlog.

Toen Baltatarova begin november naar Kirgizië wilde reizen, werd ze bij overstap op het vliegveld van Almaty opnieuw aangehouden en naar een politiebureau gebracht. „Ik kreeg handboeien om en werd gefouilleerd, mijn geld en spullen werden afgenomen.” ’s Nachts werd ze vrijgelaten op voorwaarde dat ze het land niet zou verlaten. „Ik stond in een vreemde stad, zonder paspoort en bagage, of zelfs een proces-verbaal. Ik ging voor het politiebureau op de stoep zitten en ben vreselijk gaan janken. Het duurde anderhalf uur tot ze medelijden kregen. De politie vreesde een media-schandaal, want collega’s waren mij al aan het zoeken.”

Noodgedwongen streek ze neer in Almaty, maar ieder moment dreigt het gevaar dat Rusland een nieuwe reden verzint om haar door Kazachstan uit te laten zetten. Toch wil Baltatarova niet bij de pakken neerzitten. Ze richtte een hulporganisatie op die gemobiliseerde mannen helpt Rusland te ontvluchten. „Veel Russen hebben niets met politiek, sommigen weten niet eens waarvoor ze precies vluchten. Wij willen ze bewust maken van wat er in hun land gebeurt.” Zelf onderging ze in Kazachstan ook een bewustwordingsproces. „Ik had geen duidelijke voorstelling bij dit land. Ik dacht dat het niet erg ontwikkeld was, en dat vrouwen werden onderdrukt vanwege de islam. Maar alles bleek heel anders.”

Filipp (32) pakte na de mobilisatie halsoverkop zijn spullen. Aan de andere kant van de grens met Kazachstan zag hij „vrijheid”. Foto Ofeliya Zhakayeva

Filipp (32) uit Samara

‘Ik kan mensen niet veroordelen omdat ze bang zijn’

„Ah, je bent er al”, zegt Filipp opgewekt als hij de trappen van een oud kantoorpand aan de rand van het stadscentrum heeft beklommen. Op de bovenste verdieping is het analoge fotolab gevestigd dat Filipp na zijn vlucht uit Rusland vorig jaar oprichtte. Vier jonge Russen, geboren en getogen in het grotendeels Russischtalige Almaty, zitten op een kleurig tapijtje en drinken thee. Filipp gaat voor naar een smalle ruimte met twee lange werktafels en glazen potten met chemicaliën, waarmee hij en zijn vrienden hun analoge foto’s ontwikkelen.

De 32-jarige Filipp pakte eind september, zes dagen na de mobilisatie, halsoverkop zijn spullen. „De enige manier om het leger te ontlopen, is vertrekken. Het maakt niet uit of je militaire ervaring hebt, het is voldoende om een man te zijn.” Dat hij gespaard had voor een vakantie naar Georgië kwam goed uit. Maar Georgië is ver, de grens werd gesloten en vanuit zijn woonplaats Samara is Kazachstan dichtbij. Omdat de situatie met het uur dreigender werd, was van een georganiseerd vertrek algauw geen sprake meer. Hij pakte een rugzak met wat kleren, zei zijn vriendin vaarwel en pakte met zijn vrienden een taxi naar de grens.

Straatprotest heeft geen zin. Je wordt opgepakt of gemarteld

Daar belandden ze in de kilometerslange file. „We besloten te gaan lopen. Het was heel koud, we liepen van twaalf uur ’s nachts tot zes uur ’s ochtends. Om de moed erin te houden, zongen we liedjes. Er waren overal mensen met bagage, sommigen hadden fietsen. We hoorden dat we in een auto meer kans maakten om doorgelaten te worden, dus zochten we weer een auto. Voor achthonderd meter vroeg de chauffeur 5.000 roebel. We hebben dertig uur in die auto gezeten, helemaal opgevouwen.” Op van de zenuwen bereikten ze uiteindelijk Kazachstan.

Wat hij zag aan de andere kant van de grens? „Vrijheid.”

Zoals voor veel Russen was de reality-check van de oorlog ook bij Filipp groot. „Samara telt anderhalf miljoen inwoners, maar ik leefde in een kleine, progressieve bubbel van misschien tweehonderd mensen. Je verkeert in de illusie dat iedereen net zo tolerant is als jij, en dat iedereen het land wil veranderen. Dat zo veel Russen de oorlog en het huidige bewind bleken te steunen, was een shock. Nog maar vier jaar geleden was Samara een van de WK-speelsteden. Er kwamen veel buitenlanders, de politie was extreem beleefd. En moet je nu kijken.” De anti-oorlogsdemonstraties, waaraan ook hijzelf deelnam, noemt hij nu naïef. „Straatprotest heeft geen zin. Je wordt opgepakt, soms gemarteld, en dat is het. Ik kan mensen niet veroordelen omdat ze bang zijn, angst is moeilijk te controleren.”

Filipp en een vriend in het fotolab. Foto Ofeliya Zhakayeva

Filipp heeft het naar zijn zin in Almaty. Hij heeft werk en heeft, mede dankzij de fotoclub, veel vrienden gemaakt. „Kazachstanen zijn relaxed tegen Russen en de overheid heeft zich heel gastvrij opgesteld.” Maar voorgoed blijven, dat is hij niet van plan. Nu zijn vrienden net als hij zijn uitgewaaierd over de wereld wil hij reizen. Eerst naar Azië, maar hij hoopt ooit een Europees visum te bemachtigen. „Nu ben ik nog jong en flexibel, ik hoop dat een ander land mijn kennis kan gebruiken. Maar ik ben geen IT’er, dus het zal lastig worden Europa te overtuigen van mijn nut.” Hij vindt het moeilijk te begrijpen dat Europa de grenzen heeft gesloten voor Russen die tegen Poetin zijn. „Ik heb gedaan wat ik kon, ik ben de straat op gegaan, ik heb geweigerd de wapens op te nemen en ik ben gevlucht.”

Hoewel hij enkel hoopt op een normaal middenklasse-bestaan beseft hij dat zijn thuisland niet de beste kaarten heeft om die wens te realiseren. „Hoelang zal het duren om de economie weer op het niveau van tien jaar geleden te krijgen? Wat is er voor nodig om Russen te doen inzien dat ze zich voor politiek moeten gaan interesseren?” Aan het einde van het gesprek vraagt hij of NRC zijn achternaam niet wil noemen in het verhaal. „Je weet nooit wat er in de toekomst nog gebeurt, we moeten steeds op onze hoede zijn.”

Matvej (24) werd na de mobilisatie als een van de eersten opgeroepen. Toen ze bij hem aan de deur stonden was hij niet thuis. Foto Ofeliya Zhakayeva

Matvej (24)

‘Tegen wie zou ik het land moeten beschermen?’

Op 21 september was de inkt van Poetins mobilisatie-decreet nog niet droog, of Matvej werd al opgeroepen om te gaan vechten in Oekraïne. Geen wonder, want de 24-jarige heeft militaire ervaring. „Ik zat bij de verbindingstroepen en ben opgeleid als schutter.” Nog dezelfde dag dat de ‘gedeeltelijke’ mobilisatie werd afgekondigd, kwamen medewerkers van het rekruteringsbureau aan zijn deur. Gelukkig was Matvej niet thuis.

De blonde Moskoviet zit in een restaurant aan de rand van het centrum van Almaty. Hier zijn de huizenprijzen beduidend lager dan in het centrum, waar de huren door de komst van duizenden Russen flink zijn opgedreven. Hij wacht op het vliegtuig waarin zijn moeder zit, die hij niet meer heeft gezien sinds hij met zijn broer het land ontvluchtte.

Zoals zovelen had ook Matvej de mobilisatie niet zien aankomen. „Politiek interesseerde me niet, het nieuws volgde ik nauwelijks. Ik wilde gewoon mijn leven opbouwen.” Geen haar op zijn hoofd die eraan dacht om zich naar het front te laten jagen. „Waarom zou ik? Rusland wordt door niemand aangevallen, tegen wie zou ik het land moeten beschermen?” Zodra zijn vijf jaar oudere broer – fotomodel en dienstweigeraar – hem had gewaarschuwd over het naderende onheil, nam Matvej ontslag bij de motorzaak waar hij werkte en vertrok. Ze haalden hun spaargeld van de bank en namen de volgende ochtend het vliegtuig naar Siberië en vandaar de bus naar Kazachstan. „Bij de grens was mijn broer nog zenuwachtiger dan ik. De man voor ons in de rij werd meegenomen voor mobilisatie, ons lieten ze door.”

Tatoeage van Matvej. Foto Ofeliya Zhakayeva

Omdat hij geen internationaal paspoort heeft, was Kazachstan voor Matvej de enige optie. „Kazachstan is een vrij ontwikkeld land, je kunt hier Russisch spreken en ik had kennissen die hier aan het begin van de oorlog naartoe waren gegaan.” Hij vond een baan als ober in een restaurant. Zijn broer had als model meer geluk, vertelt Matvej grinnikend. Hij werd gevraagd voor een spotje van een Kazachstaans chocolademerk. Hij haalt zijn mobiel tevoorschijn en toont een filmpje van een jongeman, die doodvermoeid de Kazachstaanse bergen overtrekt. Daar wordt hij onthaald door een Kazachstaan te paard, die hem grijnzend een chocoladereep aanbiedt met de woorden: ‘Alsjeblieft, de smaak van vrijheid’. Het spotje ging viraal, maar Rusland kon de grap niet waarderen. Matvejs broer werd als verrader neergezet. „Heel bedreigend, maar het hielp hem om een Amerikaanse verblijfsstatus te bemachtigen. Nu zit hij in Amerika.”

Zelf wil Matvej naar Spanje, waar hij heeft gewoond; hij spreekt de taal. Hij weet zeker dat zijn vlucht zijn leven heeft gered. Thuis in Moskou werden vrienden onder dwang gemobiliseerd. Al zes kwamen er om in Oekraïne. „Van drie zijn de lichamen teruggekomen en begraven, de drie anderen zijn spoorloos.” Het loodzware jaar, waarin hij depressieverschijnselen bestreed met veel sporten, heeft hem sterker gemaakt. „Wat je niet breekt, laat je groeien.” Hij toont een gespierde rechterarm met daarop een fikse tatoeage, voor de helft gezet. „Dit staat voor mijn gescheurde leven.”

L. (44) en N. (49)

‘Hoe gaan we straks gezamenlijk ons land opbouwen?’

Ze zien zich niet als vluchtelingen, vertellen L., een 44-jarige psycholoog, en haar man, een 49-jarige financieel analist, bij een kop kruidenthee op een regenachtige dag in Almaty. „Op 24 februari [de dag van de invasie] waren we in shock. Tot op het laatst hoopten we dat Poetin blufte, maar nee. Ik sliep al slecht die dagen, ik volgde alle Telegram-kanalen en wisselde mijn roebels om in dollars. Maar je moet toch door met de dagelijkse dingen, de hond moet uit, je moet werken, kinderen uit school halen en eten kopen.”

L. belde vrienden in Lviv. „Ik zei ‘de oorlog is begonnen’ en zij antwoordden ‘de oorlog is al acht jaar bezig’. Ik schaamde me dat ik het zo had gebracht.” Twee weken na de invasie hield ze het niet meer uit. In jas en muts in de kleuren van de Oekraïense vlag en de tekst ‘Wij willen vrede’ ging ze de straat op. „We renden weg voor de politie, maar ze kregen me te pakken en sleurden me de arrestantenwagen in. Ze maakten foto’s van mijn jas. Zo’n onschuldige tekst, hoe kun je niet tegen oorlog zijn? Maar we waren naïef.” Als moeder van drie kwam ze met een boete en de schrik vrij.

De ‘protestjas’ waarmee L. in Moskou werd opgepakt.

Het gezin kocht tickets naar Istanbul, maar ging uiteindelijk niet. „We deden pogingen tot protest, maar toen werd de wet op ‘nepnieuws’ aangenomen. Onlangs is een echtpaar tot zeven jaar veroordeeld, omdat ze anti-oorlogsposters hadden verspreid. Dat had ons ook kunnen gebeuren.” Vorig voorjaar vertrokken ze toch. N.: „Ik wist niets van Kazachstan, behalve wat ik op school had geleerd over joerts en nomaden.” Hun oudste zoon van veertien weigerde mee te gaan. L.: „Hij was zich rot geschrokken van mijn arrestatie en vond dat we gewoon stil verder moesten leven. Natuurlijk wilde hij niet weg van school en vrienden, hij was woest dat wij onze politieke idealen boven zijn belangen stelden.” Uiteindelijk besloten ze hem achter te laten bij L.’s ouders. „Ergens had hij natuurlijk gelijk. Niemand is beter geworden van ons vertrek, maar in Rusland blijven, dat ging gewoon niet meer.”

Ze vertrokken met de auto, vierduizend kilometer door steppe en woestijn. Na aankomst begonnen ze een Telegram-kanaal waar vluchtelingen en emigranten tips en ervaringen uitwisselen. „Veel Russen hebben geen benul van Kazachstan, het is totaal onbekend. Dat is een vorm van imperiaal denken, waar wij onszelf ook op betrapt hebben. Nu ontdekken we een heel nieuw, gastvrij land.”

N. wilde na de Krim-annexatie in 2014 al weg uit Rusland. „De propaganda die iedereen in Rusland uitbraakt, collega’s en ook sommige vrienden, maakt het leven in Rusland mentaal erg zwaar.” Daarbij wil het stel voorkomen dat hun drie kinderen denken dat de situatie in Rusland normaal is, want ook sommige scholen bedrijven agressieve propaganda.

Ik vrees dat Russen elkaar door al deze ervaringen en indrukken steeds minder goed zullen begrijpen

Het paar is bezorgd over de groeiende kloof tussen de vertrekkers en de achterblijvers. „Wij emigranten passen ons aan een nieuw leven aan, wij kunnen vrij ademen. Achterblijvers raken steeds verder geïsoleerd door oorlog, angst en propaganda. Ik vrees dat Russen elkaar door al deze ervaringen en indrukken steeds minder goed zullen begrijpen.” N. merkt nu al dat hij vrijer spreekt over dingen die zijn kennissen in Rusland panisch maken. L. vindt het een beangstigend idee dat Russen mentaal zo ver uit elkaar drijven. „Hoe gaan we straks gezamenlijk ons land opbouwen?”

Het leven bevalt in Almaty, mede dankzij het contact met vele Russische migranten, die ze proberen bij te staan. Hier kijkt niemand op van L.’s Oekraïense ‘vredesjas’. Voor de toekomst van hun kinderen zouden ze uiteindelijk het liefst doorreizen naar Europa, maar daarvoor zijn papieren nodig en geld. Dan staat L. op, ze moet naar het vliegveld voor een vlucht naar Moskou. Het is voor het eerst dat ze teruggaat, en gerust is ze er niet op. Maar ze wil haar zoon weer zien. „Hij is het belangrijkste, zonder hem gaan we nergens meer naartoe.”

Een versie van dit artikel verscheen ook in de krant van 13 mei 2023.

Related Posts

Gouden Kalf voor Beste film naar ‘De Terugreis’, ‘De Joodse Raad’ is beste dramaserie

  • admin
  • September 27, 2024
  • 0

Een roerige tijd voor de Nederlandse film en vooral voor het Nederlands Film Festival is vanavond afgesloten met het Gouden Kalveren-gala in de Stadsschouwburg te Utrecht. De belangrijkste Kalf, die voor beste speelfilm, ging vrijdagavond naar De Terugreis: een dramedie over een bejaard stel (Martin van Waardenberg en Leny Breederveld) dat in een krakkemikkig autootje één laatste reis naar Spanje maakt. Onderweg blijkt één van hen Alzheimer te hebben, en worstelen ze komisch met alle ongemakken van de (te) moderne tijd. De film won ook de genderneutrale Kalf voor Beste hoofdrolspeler in een speelfilm – Leny Breederveld als aan alzheimer lijdende Maartje. Het werd deze maand ook bekend dat de film de Nederlandse inzending voor de Oscars is.

Het was een matig jaar voor de Nederlandse film, zonder één grote uitschieter. Prijzen werden dus ook grotendeels verdeeld onder enkele genomineerden. In tegenstelling tot vorig jaar, toen één film vrijwel alle grote Gouden Kalveren ophaalde – Sweet Dreams won er toen zes.

Dit is geen kerstfilm was de andere grote winnaar van de avond, met drie Gouden Kalveren: beste regie (Michael Middelkoop), scenario (Lotte Tabbers en Isis Mihrimah Cabolet) en bijrol (Laura Bakker). Het is een kerstfilm (ja, toch wel) waarin verschillende personages worstelen met ‘woke’ en politieke correctheid, voordat ze ‘de ware betekenis van kerst’ leren. Steve McQueens De Bezette Stad, won voor Beste documentaire en opmerkelijk genoeg ook voor montage en camera – prijzen die doorgaans vaak naar speelfilms gaan. De film mengt beelden van Amsterdam tijdens de coronapandemie met verhalen van de bezetting tijdens WOII, gebaseerd op het boek Atlas van een Bezette Stad, van Bianca Stigter.

De film met de meeste nominaties was Hardcore Never Dies: regisseur Jim Taihuttu’s (De Oost) misdaadthriller over de Rotterdamse gabbercultuur in de jaren negentig. Daarvan werden maar vier nominaties verzilverd, allemaal in technische categorieën: beste geluidsdesign, productie design en kostuum en muziek. Taihuttu won in 2013 een Gouden Kalf voor beste regie, voor Wolf.

Ook bij de series waren de prijzen verdeeld. Favoriet De Joodse Raad won zoals verwacht de prijzen voor beste dramaserie en scenario. Maar beste hoofdrol (Abke Haring) en regie (Michiel van Erp) in een dramaserie gingen naar Een van ons, de serie gebaseerd op de moord op Marianne Vaatstra. De serie raakte twee weken geleden in opspraak omdat nabestaanden van Vaatstra via een advocaat lieten weten niet blij te zijn dat het verhaal als inspiratiebron is gebruikt.

Onrustig

Het was een roerig tijd voor het Nederlans filmfestival. Onlangs werd bekend dat het NFF geen subsidie meer krijgt van de gemeente Utrecht. Het betekent dat het festival in de komende vier jaar, vanaf 2025, zo’n zes ton minder te besteden heeft. Het zal verder moeten krimpen; eerder ging het NFF al terug van anderhalve week naar één week. Waar de klappen vallen is nog niet duidelijk.

Op de dag van de uitreiking ontstond er wat nieuwe ophef. Regisseur en producent Johan Nijenhuis (Verliefd op Ibiza) stuurde een wat losjes geformuleerde open brief over het Filmfonds aan de Tweede Kamer en minister Eppo Bruins (Onderwijs, cultuur en wetenschap). Daarin stelt hij dat de 80 procent van de toegewezen filmsubsidies naar arthousefilms gaan en slechts 20 procent naar publieksfilms. „Falend beleid”, schrijft hij, „Er worden steeds meer duurder wordende films per jaar gemaakt, maar er komt niemand naar kijken. Zet weer in op de grote Nederlandse publieks- en bioscoopfilm, want die wordt wél gewaardeerd en bezocht.” De brief werd ondertekend door andere regisseurs en producenten van publieksfilms, zoals Roel Reiné (Michiel de Ruijter), Ben Sombogaart (Knielen op een bed violen) en Dave Schram (Spijt!).

De timing is niet alleen vanwege de Gouden Kalveren saillant, maar ook vanwege de nieuwe regering in Nederland. De populistische toon lijkt te willen aansluiten bij het veronderstelde cultuurbeleid van het kabinet Schoof, dat meer op ‘de gewone Nederlander’ gericht is.

Het zoemde op het NFF al rond deze week dat de brief eraan zat te komen. Zeker na een eerdere oproep op het LinkedIn-account van Johan Nijenhuis, waarin hij opriep „16 jaar mislukt kunstbeleid” te corrigeren. Het Filmfonds kwam daarom óók vandaag met een ‘fact check’ die aantoont dat in 2023 veertig procent (ruim 54 miljoen euro) van de subsidie naar ‘mainstream-films’ ging, méér dan naar filmhuisfilms: 27 procent (ruim 37 miljoen).

Wie gelijk heeft, lijkt af te hangen van wat je definieert als arthouse en publieksfilm, en wat je wel of niet rekent tot subsidie. De Tatta’senDe Tatta’s 2 worden in de brief als voorbeeld gebruikt als publieksfilms die géén subsidie kregen. Maar via het Film Production Incentive van het Filmfonds (waarmee films een deel van hun productiegeld achteraf vergoed krijgen) kregen die films in totaal ruim 500.000 euro.

Nijenhuis’ oproep past bij een industrie die moeite heeft een goede balans te vinden tussen artistieke ambities en commercieel succes. Het NFF probeert ‘de publieksfilm’ extra aandacht te geven omdat die zelden tot nooit een Gouden Kalf wint – daarover stemmen de vakgenoten van de ‘Dutch Academy for film’. Daarom werd de Gouden Kalf van het Publiek in het leven geroepen; dit jaar won Bon Bini: Bangkok Nights, de vijfde film van Jandino Asporaats komediereeks over FC Kip-eigenaar Judeska. Er was voor het eerst ook een Gouden Kalf van het Publiek Documentaire. Die ging naar Human Forever, over de 24-jarige Teun Toebes die in een verpleeghuis woont met mensen met dementie.


Het Friese waterschap stelt zich minder gedwee op bij gaswinningsprojecten

  • admin
  • September 27, 2024
  • 0

Eigenlijk adviseert het Friese waterschap (Wetterskip Fryslân) altijd al tegen, als het om advies wordt gevraagd over een gaswinningsproject in de provincie. En als het ministerie in Den Haag de gaswinning vervolgens toch doorzet, dan doen de waterschapsmedewerkers wat ze altijd doen: ze maken het mogelijk met hun gemalen.

Zoals ze met de pompen, gemalen en sloten het waterpeil verlagen zodat boeren met zware trekkers hun akkers op kunnen. En ze dijken verstevigen om dorpen en steden te beschermen.

Want zo zijn waterschappen. Formeel weliswaar gekozen politieke organen, maar in de praktijk vooral praktische uitvoerders. Voortdurend proberen ze boeren, bewoners en andere belanghebbenden te faciliteren. De polder gegoten in een bestuurslichaam.

Maar het gaat niet meer, heeft Wetterskip Fryslân in een uniek besluit bepaald. Het waterschap weigert het grondwaterpeil nog langer te verlagen ten behoeve van nieuwe gaswinningslocaties. Dat blijkt uit onderzoek van onderzoeksprogramma Argos, dat hier deze zaterdag een radio- en tv-uitzending aan besteedt. En als Den Haag ze daar alsnog toe probeert te dwingen, dan gehoorzamen ze pas als er een gerechtelijke uitspraak ligt die zegt dat het écht moet. „De rek is eruit”, zegt bestuurslid Remco van Maurik. „Dat zie je aan de grond.”

Van Maurik vertelt over de beslissing om níét meer mee te werken in het gemaal van Echten, een monument aan het Tjeukemeer. Dat is niet meer in gebruik, maar hier is goed te zien dat er meerdere waterstanden er naast elkaar bestaan. Het Tjeukemeer staat aanzienlijk hoger dan het grasland aan de andere kant van de dijk.

Minder ambitieus

De grondwaterstand, waar dit verhaal om draait, is niet direct te zien. Die stand is het gevolg van het ingenieuze spel met gemalen, sloten en drainage dat overal in Nederland wordt gespeeld. Het is een knop waaraan lang vooral werd gedraaid om landbouw mogelijk te maken. In landbouwprovincie Friesland met zijn uitgestrekte grasakkers mag het voor agrariërs niet te nat zijn, want dan zakken hun trekkers weg en verpieteren gewassen.

Een groot deel van de provincie bestaat uit veenweidegebied. Die grond is zeer gevoelig voor inklinking. Als de grondwaterstand laag is, oxideert de bovenlaag en verdwijnt uiteindelijk. Dat proces is ten behoeve van de landbouw al heel lang aan de gang en heeft de provincie in een soort badkuip veranderd, met aan de ene kant een kleirug en aan de andere zand. Doordat het water naar het diepste punt zakt, wordt het steeds moeilijker om de provincie droog en landbouw mogelijk te houden.

Gemeenten, provincie en waterschap hebben daarom drie jaar geleden afgesproken dat ze ernaar streven het grondwaterpeil in de veenweidegebieden op min veertig te krijgen, dus niet lager dan veertig centimeter onder de oppervlakte. Dat is al een stuk minder ambitieus dan het Haagse streven van een landelijk gemiddelde van min twintig centimeter. En het wordt lang niet gehaald. Het staat nu in delen van de provincie op min negentig.

Die moeizame afspraak, waarbij boerenbelangen moesten worden afgewogen tegen klimaat- en omgevingseffecten en kosten, was nog buiten de neveneffecten van de extra vraag naar gas uit kleine velden gerekend. Verstopt onder die Friese veenweide-, zand- en kleigronden ligt gas. En ook gaswinning vergt een verlaging van de grondwaterstand.

Al in de jaren vijftig zijn concessies verstrekt om dat gas uit die kleine velden te winnen. Dat was aanvankelijk weinig rendabel voor de NAM en het Canadese energiebedrijf Vermilion. Ze deden in de regel geen moeite om overal putten te slaan.

Maar die calculatie is veranderd sinds de gaswinning in buurprovincie Groningen in hoog tempo wordt afgebouwd en de prijs van gas bij vlagen flink stijgt. Sindsdien krijgt het waterschap steeds vaker het verzoek om te adviseren in het kader van een vergunningstraject, omdat Vermilion of de NAM actief werk wil gaan maken van een decennia geleden vergund klein veld.

„Vijftig jaar geleden had daar waarschijnlijk geen haan naar gekraaid, maar inmiddels is de afweging anders”, zegt Van Maurik. Hij werkt sinds een jaar voor het dagelijks bestuur van het waterschap, namens zijn partij PvdA en de partijen Geborgd Natuur en Water Natuurlijk. De waterschappen hebben bijgeleerd over de waterhuishouding en zijn geschrokken van het tempo waarmee de bodem daalt en de gevolgen daarvan. Het waterpeil op plekken nog verder verlagen, al is het maar een paar centimeter, is een stap in de verkeerde richting. En dus werkt Wetterskip Fryslân niet meer mee. Al dat gepolder en geploeter houdt een keer op.

„Opmerkelijk”, reageert hoogleraar bestuursrecht Herman Bröring van de Rijksuniversiteit Groningen. „Gezien het karakter van waterschappen en hoe dat normaal gaat.” Wanneer als gevolg daarvan een bepaalde gaswinning niet doorgaat ‘staat er veel op het spel’. „Dan krijgt het nog een lange staart”, voorspelt hij. „Hetzij via de rechter, hetzij via interbestuurlijk toezicht.” Dat is het toezicht van de provincie op het bestuur door gemeenten en waterschappen.

Echo

In dit geval vindt het waterschap de provincie aan zijn zijde. Er is al jaren discussie over de exploitatie van de kleine velden. Ook het provinciebestuur verzet zich en staat samen met het waterschap tegenover de landelijke overheid, hoewel daar tegenstrijdige signalen van verschillende ministeries komen. Aan de ene kant wordt benadrukt dat het gas uit de kleine velden nog hard nodig is. Aan de andere kant dat ‘een gezonde bodem’ leidend is in beleid. „We hopen eerlijk gezegd dat het ministerie (Klimaat en Groene Groei) probeert van de concessies af te komen”, zegt Van Maurik. „Maar dan moet Den Haag waarschijnlijk wel de portemonnee trekken.” De kans is groot dat de NAM en Vermilion moeten worden afgekocht.

In het debat over afkoop en schade klinkt de echo van de Groningse gasdiscussie. Ook Friesland wil geen ‘wingewest’ zijn. Hoewel Van Maurik zelf ‘import’ is, vindt hij het niet eerlijk dat de opbrengsten van de mogelijke gaswinning naar de bedrijven en schatkist gaan, terwijl de gevolgen ervan lokaal moeten worden gedragen. „Het Rijk verdient goud geld aan gaswinning en de burgers van Friesland betalen de rekening.”

Anders dan bij de gasdiscussie in Groningen draait het hier niet om schade door aardbevingen, maar om de gevolgen van een te laag grondwaterpeil. Denk aan rottende funderingen, verzakte wegen en (veen)dijken die verhoging behoeven. Het waterschap Friesland heeft de meeste gemalen van alle Nederlandse waterschappen en relatief weinig inwoners. Het is kostbaar als de pompcapaciteit moet worden vergroot. Iets wat door het extremere weer door klimaatverandering sowieso al forse investeringen zal vergen.

De NAM en Vermilion, het Canadese bedrijf dat de meeste concessies heeft, zijn bekend met het debat, dat een lange voorgeschiedenis heeft. Een woordvoerder van Vermilion wijst op de verantwoordelijkheid van het waterschap zelf, door de decennialange verlaging van het grondwaterpeil, in reactie op vragen van Argos. Dat besteedt dit weekend aandacht aan de kleine gasvelden en de opvallende opstelling van het Friese waterschap.

„De veelal geringe bodemdaling die door gaswinning ontstaat leidt tot een wat hoger peil. Dit werd tot voor kort door het waterschap opgelost met een peilverlaging. Dat doen ze niet meer, dit is nieuwe en ingewikkelde kost waar nog onderzoek en overleg voor nodig is”, mailt een woordvoerder.

In de mijnbouwwet staat dat schade moet worden hersteld. Daar zijn regelingen voor. Maar de mijnbouwwet is verouderd en dat geldt wat het waterschap betreft ook voor het denken over wat die schade eigenlijk is.

Van Maurik kijkt naar buiten en denkt na over hoe hij zijn punt moet maken. Hij begint een uitleg over de Noordelijke Kleischil, verzilting bij de kust en de verdroging in Appelscha, die het gevolg is van een te lage waterstand in dit Friese veenweidegebied. Alles hangt met elkaar samen en daar zijn waterschapsbestuurders zich tegenwoordig bewuster van dan vroeger, legt hij uit. Daarom stellen ze zich minder gedwee op in politieke discussies en gaan de gang naar de rechter niet meer uit de weg. Je kunt achteraf over schade bakkeleien, maar dat wordt ‘juridisch ge-eikel’ en het heeft weinig zin. „Want je kúnt de schade niet meer herstellen.”


Hoe PVV’er Barry Madlener in zijn eerste weken als minister van Infrastructuur de voorgenomen krimp van Schiphol terug liet draaien

  • admin
  • September 27, 2024
  • 0

Wat is het nieuws?

Minister Barry Madlener (Infrastructuur en Waterstaat, PVV) heeft zijn ambtenaren onder druk gezet om omstreden informatie van Schiphol en KLM te gebruiken voor het berekenen van het maximaal aantal vliegbewegingen op Schiphol. De topambtenaar op dit dossier heeft zich naar aanleiding daarvan ziek gemeld.

Madlener heeft op grond van die berekeningen de door zijn voorganger aankondigde krimp van Schiphol vrijwel teruggedraaid. In aanloop naar dit besluit is herhaaldelijk door de minister en zijn ambtenaren overlegd met de top van Schiphol en de luchtvaartsector, maar omwonenden en belanghebbenden zoals de gemeente Amsterdam werden daar niet bij betrokken.

De Amsterdamse wethouder Hester van Buren is verbijsterd door de plotselinge koerswijziging van de minister, die ze ondoordacht en slecht onderbouwd noemt, en zegt dat het schadelijk is voor het vertrouwen van burgers in een betrouwbare overheid.

Barry Madlener kijkt zijn publiek glimlachend aan. Hij vertelt een zaal vol ambtenaren van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat over zijn eerdere leven als makelaar en gemeenteraadslid voor Leefbaar Rotterdam, zijn voorliefde voor muziek („Pink Floyd”) en zijn ambities als bewindspersoon. „Ik zou graag asfalt aanleggen om files op te lossen.”

Het is dinsdagmiddag 9 juli, half vier. De besloten sessie met de ambtenaren is bedoeld als kennismaking. En om vragen van aanwezigen te beantwoorden. Over omstreden uitspraken van PVV-leider Geert Wilders („Iedereen kiest zijn eigen woorden”), zijn prioriteit als minister (herinvoering van de maximumsnelheid van 130) en over zijn werkwijze. „Ik ben een open persoon en houd van open communicatie”, zegt Madlener. „Dat is ook een beetje Hollands natuurlijk, om een beetje direct en kort te zijn. Ik ben er zelf altijd trots op.”

De PVV’er is – tot zijn eigen verwondering, zo vertelt hij – een week eerder geïnstalleerd als minister van Infrastructuur en Waterstaat. Jarenlang voerde hij als Tweede Kamerlid oppositie tegen verschillende bewindslieden van het departement. Nu is hij als minister zelf verantwoordelijk voor uitvoeringsorganisatie Rijkswaterstaat, de wegen, het vaarwater, de scheep- en luchtvaart. Allemaal gevoelige dossiers die nu op hém liggen te wachten. Wat opvalt: het onderwerp Schiphol valt tijdens de kennismakingsbijeenkomst van een klein uur niet één keer.

Over zijn ontvangst op het ministerie toont Madlener zich enthousiast. „Een heel warm welkom. En ik hoop dat dat wederzijds is. Dat jullie ook voelen dat ik hier ben om een heel goede minister te worden, die ons gezamenlijke werk heel veel trots bezorgt.”

Dat beoogde gevoel van gezamenlijke trots zal niet iedere ambtenaar delen, blijkt al snel. Nog voor de zomer ten einde is, zit de directeur-generaal Luchtvaart thuis. Reden: de alleingang van minister Madlener, die onder invloed van KLM en Schiphol begin september besloot de in juni nog aankondigde afname van het maximaal aantal vluchten op Schiphol terug te draaien.

Het besluit leidt niet alleen op het ministerie tot verwarring en spanning, zo blijkt uit ambtelijke documenten en gesprekken met betrokkenen op het ministerie, in de luchtvaartsector en bij andere overheden. Ook binnen de top van Schiphol is er onrust ontstaan over de draai, en wat die betekent voor de rechtspositie van de luchthaven en de relatie met omwonenden. Amsterdam – de grootste gemeente onder aanvliegroutes van Schiphol én aandeelhouder van de luchthaven – is boos: „Ik ben not amused”, zegt wethouder Hester van Buren (PvdA) – die via de pers van de plotselinge koerswijziging moest horen. Het besluit is volgens haar niet alleen slecht onderbouwd, maar ook funest voor het vertrouwen van omwonenden in de overheid.

Weggepest

Mark Harbers ziet in juni 2022 geen uitweg meer. De voorganger van Madlener als minister van Infrastructuur en Waterstaat is als VVD’er fervent aanhanger van de luchtvaartsector. Maar hij ziet dat omwonenden van Schiphol steeds vaker succesvol de geluidsoverlast van de luchthaven aanvechten bij de rechter. Het „anticiperend handhaven” van de geluidsnormen door de overheid is ingehaald door de werkelijkheid en niet langer houdbaar. „Feitelijk betekent dit dat er niet wordt gehandhaafd bij een overschrijding van het huidige wettelijke stelsel”, schrijft Harbers aan de Kamer. En bovendien: omwonenden kunnen zich daar maar moeilijk tegen verzetten omdat er geen juridisch vastgestelde geluidsnormen zijn. Dat leidt er toe dat „de rechtspositie van omwonenden al geruime tijd niet goed is gereguleerd”.

Er is volgens hem maar één oplossing: het maximale aantal vluchten op Schiphol terugdringen. Vanaf november 2023 moet dat aantal terug van 500.000 naar 440.000 per jaar. De decennia waarin Schiphol ongehinderd mocht groeien, lijken voorbij. Hij beseft, dat het „een harde klap” is en „een heel indringend besluit voor KLM en de luchtvaart”, zegt Harbers. Maar het kan niet anders: Schiphol moet binnen de regels gaan opereren. „We gaan de geluidsoverlast voor de omwonenden met voorrang aanpakken.” En: „We stoppen met gedogen.”

KLM zegt „overvallen” te zijn door het „plotse voornemen” van Harbers en stapt naar de rechter. De PVV spreekt er in de Kamer ook schande van. „KLM wordt weggepest.”

Maar Harbers heeft een onverwachte medestander: op Schiphol is in oktober 2022 Ruud Sondag aangetreden. De ervaren crisismanager is de opvolger van de weggestuurde topman Dick Benschop. Sondag concludeert al snel dat het gebrek aan duidelijke regels en de slechte relatie met omwonenden de toekomst van de luchthaven ernstig bedreigt. Op 3 april 2023 lanceert hij een ‘achtpuntenplan’ om die toekomst zeker te stellen.

Sondag wil een verbod op privéjets en lawaaiige toestellen als Boeings 747, hij wil binnen twee jaar alle nachtvluchten schrappen en hij zet een streep door de plannen voor een extra landingsbaan. „De sector is gewend in achterkamertjes oplossingen te bedenken die uiteindelijk onvoldoende concreet zijn”, zegt hij tegen NRC. Dat is onhoudbaar, het moet voor omwonenden écht beter worden: „Onze geloofwaardigheid neemt al jaren af.”

Bewonersorganisaties reageren sceptisch. KLM, Schiphol en het ministerie gelden als een onlosmakelijke eenheid waar hun belangen het altijd afleggen tegen de economische. Maar het is Sondag net als Harbers, menens. „We moeten kiezen voor omwonenden die al zo lang hinder ondervinden.”

Ongeloofwaardig

Met die gedachte in het achterhoofd werken ambtenaren op het ministerie aan de uitwerking van nieuwe krimpplannen. Bijna direct is er vertraging: de rechtbank in Haarlem besluit op 4 april 2023 dat het kabinet niet datzelfde jaar al het maximaal aantal vluchten mag verminderen – de vereiste Europese procedures om alle betrokkenen te raadplegen en alternatieven te overwegen zijn niet gevolgd. Maar Harbers en zijn ambtenaren zetten door, ook als het vierde kabinet Rutte in juli 2023 valt. Er is simpelweg geen andere oplossing voor Schiphol.

Een lijn die ook Ruud Sondag actief uitdraagt namens de luchthaven. De „enige grote stap die je kunt maken” zegt hij tijdens een avond met bewoners, is „krimp van het aantal vliegbewegingen, krimp van het geluid.” Na afloop zegt een bewoner: „Een klein beetje heb ik nu het idee dat er wel wat gaat gebeuren.”

De noodzaak van een koerswijziging wordt nog eens onderstreept als de rechtbank in Den Haag in maart 2024 uitspreekt dat de staat al jarenlang de rechten van omwonenden niet goed beschermt door slechte geluidsnormen op te stellen, en die ook nog eens niet te handhaven. Het kabinet moet binnen een jaar gaan handhaven en die rechtsbescherming in orde maken.

Sondag, die dan net is afgezwaaid als Schipholbaas, leest het vonnis met interesse. In een afscheidsinterview met de Volkskrant benadrukt hij nog eens de noodzaak van de ingeslagen weg. Hoewel hij zijn opvolger Pieter van Oord geen ongevraagd advies wil geven, zegt hij: „Het is ongeloofwaardig als Schiphol straks weer de buikspreekpop van KLM wordt.”

Blauwe zwanen

Op 10 juli stapt diezelfde Pieter van Oord samen met KLM-baas Marjan Rintel de ministerskamer van Barry Madlener binnen. Het is een dag nadat de minister met zijn eigen personeel heeft kennisgemaakt. De twee topmensen hebben een oude boodschap voor de nieuwe minister: die krimp is helemaal niet zo nodig. Het is een mededeling die het afgelopen jaar op het ministerie weinig gehoor vond. Nu zal dat veranderen.

Wat de PVV van Schiphol en de KLM vindt, is al tien jaar duidelijk: Nederland moet er trots op zijn en deze vaderlandse parels niet in de weg zitten. PVV-Kamerlid Dion Graus, die over Schiphol gaat, vindt vliegen fantastisch, houdt van „onze blauwe zwanen” en wil Schiphol en KLM op geen enkele manier belemmeren. Zijn partij zal álles doen om de krimp tegen te houden, belooft hij nadat het kabinet is gevallen. „Misschien lukt het na de verkiezingen; wie weet hoe de verhoudingen dan zijn”, zegt hij. „Wij zullen in ieder geval zorgen dat die krimp dan meteen van de baan gaat. Dat beloof ik iedereen.”

Tot 2 juli waren het niet meer dan grote woorden van een buitengesloten oppositiepartij. Maar nu, als standpunt van de grootste coalitiepartij die ook nog de verantwoordelijke minister levert, krijgen ze ineens gewicht.

Wij zullen zorgen dat die krimp van de baan gaat. Dat beloof ik iedereen

Dion Graus
PVV-Kamerlid

Dat is niet de enige positiewisseling die de kansen van KLM vergroot. De aanstelling van Pieter van Oord als nieuwe topman van Schiphol past volgens president-commissaris van Schiphol Jaap Winter „bij de ambities van Schiphol om versneld te verduurzamen en de belasting voor de omgeving en het klimaat te verminderen.” Van Oord zelf, zo vertelt hij verschillende betrokkenen, ziet het juist als zijn taak om „de relatie met de luchtvaartmaatschappijen te herstellen”.

In het gesprek met Madlener leggen Van Oord en KLM-baas Rintel uit dat er mogelijkheden zijn om de geluidshinder terug te dringen zónder minder te vliegen. Schiphol kan met hogere luchthavenprijzen de meest lawaaiige vliegtuigen weren en KLM kan stillere vliegtuigen inzetten. Het probleem met deze beloften is dat het niet meer dan voornemens zijn, waarvan de effecten ook nog eens onzeker zijn. In de modellen waarmee het ministerie het maximaal aantal vliegberekeningen bepaalt, worden deze variabelen daarom maar mondjesmaat meegerekend.

Direct na het gesprek dringt minister Madlener er bij zijn ambtenaren stevig op aan om toch nog eens naar de eigen berekeningen te kijken: kunnen die niet worden aangepast met de informatie van KLM en Schiphol? Hij draagt de ambtenaren, die werkten aan de krimpplannen, nu op om met de luchtvaartsector om tafel te gaan zitten en hun informatie te verwerken in nieuwe modelberekeningen. De wind op het ministerie is gedraaid, realiseren ambtenaren zich.

Instabiel

Terwijl Nederland op vakantie gaat, vinden er intensieve overleggen plaats tussen de ambtenaren van Madlener, de luchtvaartsector en de consultantsbureaus die modelberekeningen maken.

Tijdens een call met Van Oord en Rintel op 24 juli besluit de minister de optimistischer inschatting van KLM over inzetten van stillere vliegtuigen over te nemen. Ook de bewering van Schiphol dat het met hogere prijzen voor lawaaiige vliegtuigen de geluidshinder kan terugdringen, neemt Madlener over. Opvallend is dat Schiphol in een brief aan de minister zelf waarschuwt dat, hoewel het „aannemelijk” is dat hogere prijzen werken, „het niet mogelijk is om op de uitkomsten van dat proces vooruit te lopen”.

Het overnemen van de aannames uit de luchtvaartsector levert het gewenste resultaat op: na een paar weken rekenen en discussiëren komen beide bureaus uit op 475.000 vliegbewegingen per jaar, zo melden ambtenaren hun minister – en niet de eerder berekende 440.000.

Ze waarschuwen de minister ook: de luchtvaartsector zal blij zijn, maar omwonenden kunnen „u mogelijk verwijten dat u te veel mee bent gegaan met de input van de luchtvaartsector” en „inbrengen dat zij niet hebben kunnen reageren op dit precieze aantal vliegbewegingen”. Vanuit het perspectief van omwonenden, helpen stillere vliegtuigen weinig tegen hinder, schrijven ambtenaren. Ook een iets stiller vliegtuig dat overvliegt, is er een die de rust verstoort. Sterker nog: door op stillere vliegtuigen over te gaan, kunnen maatschappijen vaker vliegen, wat juist de geluidhinder die omwonenden ervaren vergróót.

Er is nog een ander probleem: het vorige kabinet heeft besloten het aantal „ernstig gehinderden” met 20 procent te verminderen. Met de nieuwe berekeningen blijft die vermindering steken op 17 procent. Maar Madlener vindt het voorlopig genoeg. Er zijn al „forse maatregelen” genomen, vertelt hij zijn ambtenaren. De laatste 3 procent laat hij even voor wat ze zijn, daar denkt hij in 2027 wel over na. Ambtenaren benadrukken dat hij daarmee van de belofte van het vorige kabinet afwijkt.

In de week daarna dreigt er een kink in de kabel te komen. Door al het gesleutel aan de modellen zijn de uitkomsten ervan „instabiel” geworden, zo melden de consultants. Individuele deelberekeningen leveren „niet verklaarbare” resultaten op, zo laten ambtenaren hun minister weten.

Maar Madlener is niet van zijn besluit af te brengen. Ambtenaren zien hoe de luchtvaartbedrijven alle ruimte krijgen om collega’s onder druk te zetten de omstreden aannames over te nemen. Tegenspraak, merken ze, is niet gewenst. In de wandelgangen spreken sommigen erover met elkaar. Hun ambtelijke integriteit is in het geding, is de conclusie.

Minister Madlener verwelkomt in aanwezigheid van KLM-bestuursvoorzitter Marjan Rintel KLM’s nieuwe A321neo op Schiphol.
Foto Ramon van Flymen/ANP

In de laatste week van augustus praat Madlener andere betrokken bewindspersonen bij over zijn voornemens – én heeft hij nog twee keer overleg met KLM-bestuursvoorzitter Rintel en Schipholbaas Van Oord. Hij neemt die week ook de tijd om in aanwezigheid van Rintel glunderend KLM’s nieuwe A321neo op Schiphol te verwelkomen. Hij krijgt daar een schaalmodel van het nieuwe vliegtuig.

Op vrijdag 30 augustus is het zover: Madlener legt zijn koerswijziging voor aan de ministerraad. Een koerswijziging die hij op het allerlaatste moment nog iets oprekt. De modellen komen uit op maximaal 475.000 vluchten per jaar. Maar na telefonisch overleg tussen Madlener en zijn ambtenaren in de lunchpauze van de ministerraad, worden daar nog tienduizend vluchten bijgeteld: er komt een „bandbreedte” van 475.000 tot 485.000 vluchten per jaar. Dat is wat Madlener een paar dagen later ook aan de Tweede Kamer meldt. Een nachtsluiting, iets waar behalve Schiphol ook de coalitiepartijen VVD en NSC voor ijverden, komt er ook niet.

De directeur-generaal Luchtvaart maakt dat niet meer mee. Die heeft zich al voor het ‘lunchbelletje’ van Madlener ziek gemeld. De druk van de minister om de luchtvaartsector vrij baan te geven en de belangen van bewoners te negeren is deze topambtenaar te veel geworden, zo bevestigen meerdere bronnen.

Verrassing

De Amsterdamse wethouder Hester van Buren zit in haar werkkamer in de Stopera als ambtenaren haar vertellen over de nieuwe lijn onder Madlener zoals hij die net bekend heeft gemaakt. Van Buren is verbijsterd. Ze weet van niets. Bovendien is het besluit volgens haar slecht onderbouwd en ondoordacht. Maar ze is ook verbijsterd over hoe de stad en andere omwonenden er volledig door zijn overvallen: „Het was een totale verrassing.”

De belangen van Amsterdam in het reilen en zeilen op Schiphol zijn groot: als grootste gemeente in de omgeving van Schiphol én aandeelhouder. Vlak voor de zomer heeft de hoofdstad daarom nog duidelijk gemaakt waar zij staat: Schiphol zou moeten krimpen naar maximaal 400.000 vluchten en ’s nachts moeten sluiten. Nu bewegen de minister en Schiphol ineens in de tegengestelde richting.

Met minister Harbers en Schiphol-baas Ruud Sondag was Van Buren het zeker niet altijd eens, maar het contact was goed. Na Madleners aanstelling heeft Van Buren de PVV’er per app gefeliciteerd. Een reactie heeft ze niet gekregen, ook niet op de herhaalde pogingen daarna een afspraak met de nieuwe minister in te plannen.

Bij een kop koffie op het Amsterdamse stadhuis zegt ze dat het nieuwe kabinet zelf benadrukt het vertrouwen van Nederlanders terug te willen winnen. „Dat kan alleen met een betrouwbare overheid en goed bestuur.” En dat betekent, zo schrijven de coalitiepartijen in hun hoofdlijnenakkoord, dat „mede-overheden vroegtijdig worden betrokken bij voorbereiding van beleid en van wetgeving”, dat afspraken worden nagekomen en dat het overheidsbeleid stabiel en voorspelbaar is. Voor NSC, de nieuwe partij van Pieter Omtzigt, is het verbeteren van het openbaar bestuur zelfs de belangrijkste reden het kabinet met PVV, VVD en BBB in te stappen. Van Buren: „Ik snap niet hoe NSC dit in het kabinet heeft laten passeren. Is dit nou die nieuwe bestuurscultuur waar zij het over hebben?”

Ook binnen de top van Schiphol leidt de draai van Madlener, en de rol van topman Van Oord daarin tot beroering, vertellen meerdere bronnen met contacten in die top. De stappen die zijn voorganger Sondag heeft genomen om weer een vertrouwensrelatie met de omgeving op te bouwen, worden in één klap teniet gedaan. Het is, zegt een betrokkene, weer typisch ‘schiphollen’ – een verwijzing naar de beschrijving in het Van Dale woordenboek. „Misleiden door manipulatie, leugens, het verdraaien van feiten enz.”

De week ná zijn besluit gaat Madlener op bezoek bij de Maatschappelijke Raad Schiphol. Dat heeft de wettelijke taak om vanuit het perspectief van bewoners advies te geven aan de minister voordat hij besluiten over Schiphol neemt. Waarom, willen bewoners weten, heeft Madlener alleen met de luchtvaartbranche gesproken, en niet met hen? Dat is niet de afspraak, belangrijke besluiten zouden eerst met de raad besproken worden. Is dit hoe de minister denkt het vertrouwen in de overheid te herstellen? Madlener: „Ik probeer het vertrouwen in de overheid te herstellen. Ik kan alleen niet iedereen tevreden stellen.”