‘Na verlies van Erdogan is ook zuivering ambtenaren nodig’

Het historische centrum van de Koerdische stad Diyarbakir is onherkenbaar. Het oude labyrint van smalle straatjes is grotendeels verwoest tijdens de stadsoorlog tussen het Turkse leger en de Koerdische terreurgroep PKK in 2016. Daarna beloofde de regering de binnenstad „zo te herbouwen dat het een plek wordt die iedereen wil zien vanwege zijn architectuur”. De renovatie duurde jaren. Het centrum werd zeven maanden geleden pas weer geopend voor publiek – net op tijd voor de verkiezingen van 14 mei. Het ziet eruit als een openluchtwinkelcentrum: brede straten met lage witte gebouwen waar ketens als EspressoLab en Calvin Klein een vestiging hebben. Veel winkels staan nog leeg.

Lees ook In de donkere steegjes van Sur woedde een guerrilla-oorlog

De inwoners van Diyarbakir hebben gemengde gevoelens over het resultaat. Voor de oorlog was dit een arme wijk, waar het ’s avonds onveilig kon zijn. Dankzij de brede straten heeft de politie meer controle over de buurt; dat lijkt ook het voornaamste doel. Maar het sociale weefsel is verdwenen. „Ik ben niet blij met hoe het er nu uitziet”, zegt Celebi Bininci, die schepijs verkoopt voor een grillrestaurant. „De huizen en winkels zijn niet in de originele stijl herbouwd. Voorheen deelden meerdere families dezelfde binnenplaats. Nu staan de huizen ver van elkaar. Het is weliswaar moderner, maar de broederschap is verdwenen. Onze herinneringen zijn uitgewist. Het zal nooit meer worden zoals voorheen.”

Sinds de stadsoorlog in Diyabakir en andere Koerdische steden is de repressie in het zuidoosten van Turkije sterk toegenomen. Hierdoor is Bininci zijn vertrouwen in de regerende AK-partij van president Erdogan kwijt. Als gelovig moslim stemde hij altijd trouw op de AKP. Maar uit protest tegen de oorlog stemde hij in 2018 voor het eerst op de pro-Koerdische partij HDP. „Toen de AKP een alliantie vormde met de nationalistische partij MHP, begon de slachting. Anders zou het vredesproces nu nog gaande zijn. Maar dit keer ga ik niet stemmen. Er verandert toch niets. Alle politici zijn dieven, en wij blijven met lege handen achter. De één bedriegt ons met religie, de ander met de belofte van bevrijding.”

Koerdische stem cruciaal

De stem van de Koerdische bevolking, die ongeveer eenvijfde van de 85 miljoen inwoners van Turkije uitmaakt, is een beslissende factor in de parlements- en presidentsverkiezingen die zondag worden gehouden. In de peilingen heeft Kemal Kiliçdaroglu, de presidentskandidaat van de verenigde oppositie, een kleine voorsprong op Erdogan. Hoewel de HDP geen deel uitmaakt van de oppositiealliantie, steunt de partij Kiliçdaroglu. „Ik geloof dat je een eind zal maken aan de verdeeldheid en sociale vrede tot stand zal brengen”, twitterde Selahattin Demirtas, de facto de leider van de HDP, die sinds 2016 gevangen zit op beschuldiging van het maken van propaganda voor de PKK. „Mijn stem is voor jou.”

Kiliçdaroglu is populair onder de Koerden. De verwachting is dat hij zo’n 80 procent van de stemmen zal krijgen in Diyarbakir. „De Koerden houden van Kiliçdaroglu’s beleefdheid en naïviteit”, zegt de prominente advocaat Mehmet Kaya in een café in het centrum van Diyarbakir. „Velen zijn de polariserende taal en de beledigingen van Erdogan zat. Kiliçdaroglu stelt zich begripvoller op. Zo introduceerde hij het concept ‘hellalesme’: vragen om vergiffenis voor de fouten die zijn partij in het verleden heeft gemaakt. Dat is belangrijk. Want zijn CHP is de partij van Mustafa Kemal Atatürk, de stichter van de republiek. De partij speelde een cruciale rol bij het onderdrukken van eerdere Koerdische opstanden.”

Als partij van de seculiere elite was de CHP voorheen nauwelijks actief in de Koerdische gebieden. Daarom werd de CHP smalend ‘tabela partisi’ (uithangbordpartij) genoemd: de partij was alleen aanwezig als uithangbord op partijkantoren. Om daar verandering in te brengen, richtte Kiliçdaroglu in 2021 een ‘oostelijk bureau’ op, dat ontbijtbijeenkomsten organiseerde met stamleiders in de regio. Velen hebben zich sindsdien aangesloten bij de CHP. „Het oostelijke bureau lijkt zijn vruchten af te gaan werpen”, zegt Kaya. „Volgens de peilingen zal het aantal stemmen voor de CHP in deze regio verviervoudigen. Maar het vertrouwen van Koerden in Kiliçdaroglu is een stuk groter dan in de partij.”

Historie van repressie

Erdogan probeert de repressieve historie van de CHP in de Koerdische gebieden tegen de partij te gebruiken. Langs de toegangswegen tot Diyarbakir hangen grote campagneborden met zijn beeltenis en het Koerdische spreekwoord: ‘De vijand van uw voorouders kan niet de vriend zijn van hun nakomelingen’. Tegelijkertijd schildert hij Kiliçdaroglu af als een terroristenvriend omdat hij de steun heeft van de HDP. „Mijn natie zal dit land nooit uitleveren aan een president die de steun heeft van Qandil”, bulderde Erdogan vorige week tijdens een campagnebijeenkomst. ‘Qandil’ is een verwijzing naar het hoofdkwartier van de PKK in de Qandilbergen in Noord-Irak.

In een campagnetoespraak leek Erdogan te suggereren dat hij een verkiezingsnederlaag niet zal accepteren

Erdogans uitspraak draagt bij aan de groeiende zorgen over een eerlijke stembusgang. Want hij leek te suggereren dat hij een nederlaag niet zal accepteren. Bovendien is er meer reden tot bezorgdheid. Zo arresteerde de politie twee weken geleden 128 mensen in Diyarbakir en elders in het zuidoosten. De arrestanten waren journalisten die schreven over de verkiezingen, advocaten die zich hadden aangemeld als waarnemers, en HDP-leden die belast waren met de voorbereidingen op de stembusgang. Toch reageerde de CHP niet op de arrestaties, uit angst om te veel met de HDP te worden geassocieerd en nationalistische kiezers af te schrikken.

Lees ook Hij wordt ‘de Turkse Gandhi’ genoemd: zes oppositiepartijen schuiven hem naar voren om het op te nemen tegen president Erdogan

Een van de arrestanten was advocaat Resul Temur. Hij werd na enkele dagen weer vrijgelaten uit de gevangenis, net als tientallen anderen. Zijn kantoor is vrijwel leeg, want de politie heeft tijdens de inval al zijn dossiers meegenomen. Temur is gespecialiseerd in zaken tegen Koerdische journalisten die beschuldigd worden van het maken van propaganda voor de PKK. Hij kwam de afgelopen jaren om in het werk. „Zelfs in normale tijden waren er operaties tegen de Koerdische media”, zegt hij. „Maar na de mislukte coup in 2016 hebben de autoriteiten die allemaal gesloten. Ze begonnen ook rechtszaken tegen individuele journalisten en sloten hun accounts op sociale media.”

Temur hoopt dat de situatie enigszins zal verbeteren als Kiliçdaroglu wint. In ruil voor de steun van de HDP heeft hij immers beloofd om de Koerdische kwestie in het parlement op te lossen. Maar veel vertrouwen heeft Temur daar niet in. „Ik denk niet dat er veel zal veranderen als Kiliçdaroglu aan de macht komt”, zegt hij. „Wellicht dat Demirtas wordt vrijgelaten als een symbolische geste. Maar duizenden Koerdische politici zullen in de gevangenis blijven. De Koerdische kwestie kan niet alleen door het parlement worden opgelost. Structurele verandering is alleen mogelijk als Kiliçdaroglu de bureaucratie zuivert van alle nationalisten die daar de afgelopen jaren zijn neergeplant door Erdogan.”

Terug uit ballingschap

De prominente journalist Cengiz Çandar (75), die persoonlijk betrokken was bij eerdere vredesprocessen tussen de staat en de PKK, is het daarmee eens. „De poorten van de gevangenissen moeten worden geopend”, zegt hij in het partijkantoor van de HDP, die hem kandidaat heeft gesteld voor het parlement. „Zonder amnestie voor politieke gevangenen en ballingen is er geen sociale vrede mogelijk in Turkije. En dat hebben we hard nodig, want dit land draait om polarisatie en vijandigheid, die ons dichter bij een burgeroorlog brengen. Als de oppositie sociale vrede weet te bewerkstelligen, dan kunnen we gaan praten over een oplossing van de Koerdische kwestie.”

Lees ook ‘Turkije kan slag tegen de PKK winnen, niet de oorlog’

Zelf is hij speciaal voor de verkiezingen teruggekeerd uit Stockholm, waar hij sinds de mislukte coup in 2016 in ballingschap leefde. Hij was verbaasd dat de HDP hem belde met de vraag of hij kandidaat wilde zijn in Diyarbakir. Maar hij zag het als erkenning van zijn werk, dat grotendeels in het teken staat van de Koerdische kwestie. „Etnisch ben ik een Turk, maar in mijn hart ben ik een Koerd”, zegt Çandar. „Mijn vrouw zei: ‘je bent altijd een man van strijd geweest. Dit is hoe jouw leven moet eindigen. Ik weet dat je wellicht in de gevangenis zal belanden of zelfs vermoord zal worden. Maar als dat je te wachten staat, dan is het niet anders. Je bent niet gelukkig in Europa’.”

Dus oefent Çandar nu zijn gebrekkige Koerdisch in de straten van zijn geliefde Diyarbakir. Hij wordt vrijwel zeker verkozen in het parlement, waar zijn partij een sleutelrol zal spelen als Kiliçdaroglu president wordt. Want zonder de HDP kan hij niet de benodigde grondwetswijzigingen doorvoeren om Erdogans presidentiële systeem te ontmantelen. En als lid van de Turkse elite kan Çandar een brugfunctie vervullen tussen de Koerdische HDP en de Turkse oppositie. „Ik heb goede persoonlijke relaties met veel belangrijke mensen in alle partijen. En ik weet hoe ik met ze moet praten. De HDP zal de sleutel zijn tot het herstellen van de democratie en het redden van Turkije.”