Na aanval op democratie jaagt Brazilië op gangmakers achter de rellen

Het was een scenario dat al maanden werd voorspeld. Toch kwam de Braziliaanse variant van de Capitoolbestorming (in de VS twee jaar en twee dagen eerder, op 6 januari 2021) zondagmiddag nog onverwacht. Precies een week eerder, tijdens de feestelijke beëdiging van de linkse president Lula da Silva bleef het relatief rustig in de hoofdstad Brasília, zonder de vooraf wel gevreesde ongeregeldheden. En met ex-president Jair Bolsonaro zelf niet meer in het land – hij vertrok daags voor de machtswisseling naar Orlando, in de Amerikaanse staat Florida – leek de ergste dreiging van zijn radicaalste aanhangers voorbij.

Lees ook deze reportage van de beëdiging van Lula, vorige week.

Die opluchting bleek te voorbarig. Duizenden radicale Bolsonaro-aanhangers – in de Braziliaanse media ‘terroristen’ genoemd – konden zondagmiddag ongehinderd in een lange stoet richting het veld te trekken, waaraan het Congres, het presidentieel paleis en het Hooggerechtshof zetelen. Ze hadden tot deze week de tijd gekregen hun protestkampen bij het militaire hoofdkwartier – en militaire kazernes elders in het hele land – op te breken. Na de verloren stembusgang bivakkeerden ze daar de afgelopen weken om het leger op te roepen om middels militaire interventie een presidentschap van Lula te voorkomen.

Toen een staatsgreep als in 1964 uitbleef, besloten ze zelf het heft in eigen handen te nemen. Via sociale media werd de afgelopen dagen veelvuldig opgeroepen tot een mars op het Plein van de Drie Machten. Daarbij werd de codeterm ‘Festa da Selma’ gebruikt, in een verkapte verbastering van het Portugese woord voor ‘strijdkreet’. Zondag kwamen bussen vol bolsonaristas aan in de hoofdstad om zich bij dit ‘patriottistische’ protest aan te sluiten.

Desondanks keek de politie aanvankelijk slechts toe hoe duizenden, in het groen-geel van de nationale vlag geklede betogers naar het veld togen. Daar aangekomen wisten ze de politie snel te overweldigen. Net als in Washington twee jaar eerder werden dranghekken omvergetrokken en agenten fysiek aangevallen. De politie zette daarop rubberkogels, traangas en pepperspray in, maar pas na inzet van militairen konden de drie belangrijkste gebouwen van de federale overheid tegen negen uur ‘s avonds ontzet worden.

Vragen over beveiliging

Dat het machtscentrum – met zijn modernistische, door de Braziliaanse sterarchitect Oscar Niemeyer ontworpen gebouwen – urenlang gegijzeld kon worden door relschoppers, roept veel vragen op. Waarom wisten veiligheidsdiensten en lokale autoriteiten in Brasília deze georganiseerde aanval op de democratie niet te voorkomen?

Gouverneur Ibaneis Rocha van het Federale District rond Brasília ontsloeg zondagavond zijn hoogste veiligheidsfunctionaris, omdat hij de politie niet liet optreden tegen de betogers. Deze Anderson Torres was eerder minister van Justitie onder Bolsonaro en zou zondag hebben verbleven in Orlando, Florida, waar ook Bolsonaro al ruim een week zit. Niet veel later werd de centrum-rechtse gouverneur Rocha zelf voor negentig dagen op non-actief gesteld door hoge rechter Alexandre de Moraes. Deze prominente magistraat toonde zich in de voorbije verkiezingsstrijd een zeer actief verdediger van de democratische instituties.

De beelden van grove vernielingen, het met geweld binnendringen van het Congres, het kapotslaan van kunst en het inslaan van ramen, veroorzaakten een grote schok en walging bij veel Brazilianen. „Dit is ongekend wat we meemaken. De Bolsonaro-aanhangers willen ons land kapot maken. Waarom accepteren ze niet dat hun leider heeft verloren? Hij was de slechtste president ooit’’, zei Renato Barbosa (54), die in de grote stad Rio de Janeiro werkt als portier van een wooncomplex vlakbij het strand van Copacabana.

Zondagmiddag vertrokken veel mensen snel van de boulevard toen het nieuws van de bestorming bekend werd en de sfeer omsloeg. „Ik heb op Bolsonaro gestemd maar dit is onacceptabel”, zei een vrouw terwijl ze op haar telefoon de beelden uit Brasília bekeek. Op een van de beelden is te zien hoe een relschopper zijn broek laat zakken en op het bureau van een van de rechters van het Hooggerechtshof urineert.

Lees ook ‘Alleen God kan mij het presidentschap ontnemen’, hoe Bolsonaro in zijn campagne Trump kopieert

President Lula, die in São Paulo was op het moment van de bestorming, haastte zich naar Brasília, om met zichtbare afschuw de schade op te nemen. Hij noemde de relschoppers ‘fascisten en nazi’s’. Hij beschuldigde Bolsonaro ervan dat hij de bestorming met zijn jarenlange retoriek had ‘uitgelokt’. De bestorming van het Congres is het dramatische hoogtepunt van de spanningen die al jaren oplopen, nadat Bolsonaro het Hooggerechtshof en leden van het Congres stelselmatig als criminelen heeft afgeschilderd.

Late veroordeling Bolsonaro

Bolsonaro – die op Twitter de bestorming pas veroordeelde toen de gebouwen alweer ontzet waren – ontkende dat hij er iets mee te maken heeft. Zeker driehonderd van zijn aanhangers konden zondag worden gearresteerd en de regering-Lula en justitie beloofden ook achter het brein van deze goed georganiseerde bestorming aan te gaan. Dat geldt ook voor geldschieters: grote bedrijven, veelal uit de agrosector, die al maandenlang financiële steun geven aan Bolsonaro-aanhangers en met hen sympathiserende truckers.

Zondag kondigde Lula per decreet de noodtoestand af tot 31 januari in het gebied rondom Plein van de Drie Machten. De komende dagen moet blijken of er nog meer functionarissen aangepakt worden voor hun rol rond de rellen. In zijn persconferentie hield Lula zelf in het midden of er sprake was van „incompetentie of kwade wil” bij het laten ontstaan van de rellen.

„Wie kan Lula nog vertrouwen?”, vroeg onder anderen journaliste Andreia Sadi zich zondagavond af op tv-zender Globo. „Deze radicale aanhangers van Bolsonaro zijn uit op een staatsgreep, en de vraag is of het hierna voorbij is. Zijn er binnen de politie mensen die achter hen staan, is het leger volledig te vertrouwen om ons land te beschermen? Alles moet grondig onderzocht worden.”

Maandag zijn er in verschillende steden in Brazilië demonstraties gepland voor de democratie en tegen de bestorming.