Het heeft vijftien jaar geduurd, maar nu lijkt de droom toch definitief vervlogen: er is geen bacterie die, anders dan alle andere organismen op aarde, overleeft dankzij arseen.
Het tijdschrift Science, dat de vondst van de bacterie in 2010 wereldkundig maakte, heeft de opzienbarende publicatie na jarenlange controverse nu ingetrokken.
In het jongste nummer schrijft de hoofdredacteur dat de publicatie uit 2010 niet eerder is ingetrokken, ondanks een lawine aan kritiek, omdat er geen sprake was van fraude of datamanipulatie. De criteria van Science zijn inmiddels verruimd, nu kan ook een publicatie met conclusies die niet worden waargemaakt door de data worden ingetrokken.
De auteurs van het bewuste artikel, een twaalfkoppig team, blijven achter hun onderzoek staan. In een verklaring verwerpen ze het besluit de publicatie alsnog af te vallen.
De ontdekking van de ‘arseen-bacterie’ trok destijds wereldwijd de aandacht, omdat die haaks staat op de gevestigde biologie en wie weet zicht zou openen op de mogelijkheid van buitenaards leven.
Extreem veel zout en arseen
Voor levende organismen gelden zes chemische elementen als essentieel, waaronder fosfor. Maar het team zou in de modder van Mono Lake in Californië, een meer met een extreem hoog gehalte aan zout en arseen, een bacterie hebben gevonden die het element fosfor in dna-ketens vervangt door arseen.
Onderzoeker Felisa Wolfe-Simon maakte de vondst van bacterie ‘GFAJ1’ bekend op een NASA-conferentie eind 2010. Daarbij zei ze: „We hebben de deur geopend naar wat er aan leven mogelijk is in het heelal.”
Wetenschappers reageerden aanvankelijk enthousiast op haar bevindingen, Wolfe-Simon werd in één klap een online beroemdheid. Ze gaf interviews, een TED Talk en haalde in 2011 de lijst van honderd invloedrijkste mensen ter wereld van Time.
Maar al snel rezen twijfels. Science, dat het onderzoek van Wolfe-Simon en haar team in december 2010 online had gepubliceerd, stelde opname in het tijdschrift uit na groeiende scepsis en kritiek. Uiteindelijk verscheen het artikel pas in juni 2011 in druk vergezeld van acht kritische commentaren, weerwoord van de auteurs en een verantwoording van de hoofdredactie van het blad.
Het was niet genoeg om de kritiek te smoren. Wetenschappers bleven vraagtekens plaatsen bij de aanpak en uitkomsten van het onderzoek. Omdat de bacterie een mediahype was geworden, werd ook de controverse erover een sensatie. Ook NRC schreef, op de voorpagina, over de vermeende vondst en later over de kritiek op het onderzoek.
Geen bewijs
Steeds duidelijker werd dat Science in zijn maag zat met de publicatie, die de gebruikelijke peerreview had doorlopen, maar het tijdschrift trok de publicatie niet terug. „Idealiter worden artikelen gecorrigeerd of teruggetrokken op initiatief van de onderzoekers zelf”, liet het blad in 2012 weten, en dat was niet het geval.
Het blad had het onderzoeksteam toen al wel gevraagd de bacterie ter beschikking te stellen voor nader onderzoek. Dat ondermijnde de eerdere publicatie. In juli 2012 publiceerde Science nieuwe experimenten waaruit bleek dat deze bacterie resistent was tegen hoge concentraties arseen, maar dat er geen bewijs was dat het dit element inbouwt in zijn dna. De bacterie bleek daarnaast wel degelijk fosfor nodig te hebben om te overleven.
Wolfe-Simon, als onderzoeker gefascineerd door het ontstaan en de grenzen van leven, hield vol dat er niks mis was met de bevindingen, al had het secuurder kunnen worden opgeschreven en besproken. De ophef betekende wel het einde van haar kortstondige status als wetenschappelijke beroemdheid. Ze verliet het laboratorium van de Amerikaanse geologische dienst (USGS) waaraan ze verbonden was. Volgens een portret in The New York Times van begin dit jaar stortte ze zich op muziek maken (hobo) en werken voor bakkerijen, in haar woorden „industriële microbiologie”. Sinds kort is ze ook terug in de wetenschap, en weer met onderzoek naar de grenzen van leven. Ze kreeg een kleine beurs van NASA en bestudeert opnieuw bacteriën, nu met het idee dat die magnetisme gebruiken om energie te genereren. Destijds stond ze aan het begin van haar carrière, nu heeft ze „niets meer te verliezen”, zei ze tegen de krant.
