Vijf jaar geleden speelde klimaat bij de Europese verkiezingen een bepalende rol. Voorstanders van meer klimaatactie wonnen massaal. Een ambitieus project van wetgeving dat doelen stelde voor klimaatneutraliteit, biodiversiteit en circulariteit, volgde. Deze Europese Green Deal moest volgens Commissievoorzitter Ursula van der Leyen „Europa’s ‘man op de maan’-moment” worden.
Inmiddels klinkt een ander geluid in Brussel. Rechtsere partijen, waaronder klimaatsceptische rechtsradicalen (Italië, Nederland, Frankrijk, Duitsland, Hongarije), hebben momentum. Vaak klinkt daar een oproep om klimaatbeleid af te houden of terug te draaien.
In Brussel zal na de Europese verkiezingen waarschijnlijk een conservatievere Europese Commissie de toon zetten. Daarop voorsorterend zwakte de Commissie afgelopen maanden haar groene ambities voor landbouw, na boerenprotesten, af. Maatregelen voor pesticidegebruik werden ingetrokken, net als strengere regelgeving voor het herstel van natuurgebieden.
Verdwijnt de Green Deal?
Leiden deze Europese verkiezingen tot het intrekken van Europees klimaatbeleid? Verdwijnt het groene vlaggenschip van Europese wetgeving zo snel als het gekomen is? Het zal zo’n vaart niet lopen, denkt Pieter Boot, oud-sectorhoofd bij het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en nu fellow van het Clingendael International Energy Proramme. Veel klimaatplannen zullen gewoon doorgang vinden, en „landbouw was altijd al de zwakste schakel binnen de Green Deal”, aldus Boot, omdat de wetten daarover nog niet waren afgerond. Maar het wettelijke raamwerk van regelgeving voor het klimaat en energiegedeelte van de Green Deal staat „behoorlijk stevig”, zegt Boot, en verankert het Europese doel om klimaatneutraal te worden in 2050.
Klimaatplannen krijgen wellicht een ander ‘jasje’, een nieuw frame. Iets als: strategische autonomie in tijden van geopolitieke spanningen. „‘Een sterk Europa’, hoor je dan”, zegt Boot. „En daarmee willen ze ongeveer hetzelfde.”
Welk prijskaartje voor burger?
Spannend wordt het volgens Roel van der Veen, onderzoeker bij het PBL, met name op de volgende twee punten: welke prijs durft een nieuwe Commissie indirect op uitstoot te leggen en lukt het om genoeg financiering te vinden om alle klimaatplannen uit te voeren?
In Europa geldt sinds 2005 een systeem dat een prijs legt op CO2-uitstoot. Het emissiehandelssysteem (ETS) werkt als een soort veiligheidsklep, zegt Van der Veen, en dwingt lidstaten werk te maken van verduurzaming. „Als er geen extra beleid voor emissiereductie wordt gemaakt, gaat de prijs van uitstoot door het dak.”
Lees ook
De klimaattransitie gaat iedereen raken: dit zijn de belangrijkste punten uit de Green Deal
Dit prijssysteem werkt al voor de industrie, maar het Europarlement wil het ook laten gelden voor gebouwen en verkeer. Met gevolgen voor consumenten.
Wil de nieuwe Commissie de rug recht houden voor deze politiek-gevoelige uitbreiding van het emissiehandelssysteem (ETS2)? „Bij de industrie is het oplopen van de prijs minder spannend, want dat zijn commerciële bedrijven”, legt Van der Veen uit. „Zij zien de verhoging aankomen en reageren daarop. Maar ETS2 raakt grotendeels burgers.”
De rekening van verduurzamen
De discussie over ETS2 barst pas over een paar jaar los, vermoedt Boot. „Maar je kan nu al aanvoelen dat de verduurzaming van huizen overal zal tegenvallen. Met een beetje pech gaat het lijken op de landbouw. Als de kosten omhoog gaan, zal iedereen moord en brand schreeuwen.”
Om te voorkomen dat burgers hard worden geraakt, heeft de Commissie een noodreserve van emissierechten aangelegd. Als de prijs voor CO2 hoog oploopt, kunnen rechten worden vrijgegeven, waardoor de prijs even daalt. Die voorraad is alleen niet oneindig. Als dit emissiehandelssysteem wordt uitgesteld of opgeschort, komt er minder geld beschikbaar om armere inkomensgroepen te helpen met verduurzamen – dat uit de opbrengst van ETS2 moest worden betaald.
Daar ligt de kern van een ander probleem van de Green Deal. Krijgt Europa genoeg miljarden opgehoest om de verduurzaming op gang te houden? Nu het wettelijke raamwerk voor de klimaatplannen grotendeels af is, valt op dat de financiering niet geheel in orde is. Zo kijkt Europa met jaloezie naar de Amerikaanse tegenhanger: de Inflation Reduction Act geeft bedrijven in ruil voor verduurzaming veel belastingvoordelen.
Het Europees milieuagentschap brekende vorig jaar dat jaarlijks zeker 392 miljard euro extra investeringen nodig zijn om de verduurzamingsplannen op de rails te houden en kijkt nadrukkelijk ook naar de private sector. De meeste investeringen zijn nog nodig in de transportsector en woningbouw.
„De druk op overheidsbudgetten wordt alleen maar groter”, zegt Van der Veen. Hij doelt op vergrijzing, defensie en klimaatplannen. „Tegelijk wordt door een aantal lidstaten op de rem getrapt om meer financiële ruimte te bieden in Europa.”
Het slagen van de Green Deal hangt meer af van het uitvoeren van bestaande plannen en genoeg investeringen dan van nieuwe regelgeving, stelt Boot. Hij somt op: blijft windenergie op zee goedkoop, zijn lidstaten bereid de industrie te ondersteunen, gaan bedrijven hier investeren of elders, is infrastructuur beschikbaar?
Stresstest in 2040
De eerste stresstest is het EU- klimaatdoel voor 2040, dat dit jaar moet worden afgesproken. In februari deed de Commissie een voorstel: ten minste 90 procent minder CO2-uitstoot ten opzichte van 1990. „Het zou wel heel opzienbarend zijn als ze onder die 90 procent gaan zitten”, zegt Boot. Partijen van links én rechts hebben belang bij doorgaan op het ingeslagen pad, zegt ook Van der Veen. Is het niet om klimaatzorgen, dan wel om onafhankelijk te worden van olielanden. Maar het is niet gezegd dat specifieke maatregelen die burgers direct raken, niet ingetrokken of aangepast zullen worden. In 2026 evalueert de EU groene plannen. Mogelijk belandt de verplichting voor elektrische auto’s vanaf 2035, een twistpunt voor Duitsland, op het hakblok en krijgen uitzonderingen de ruimte.
Lees ook
‘Ik hoor vaker: de Green Deal is ideologie. Maar de basis is toch echt kennis, wetenschap’
