Misschien zit toch God aan het roer? In het werk van superster-kunstenaar Alicja Kwade is alles kenbaar en toch onverklaarbaar

Posted on by admin

Ze is „nul” spiritueel. In God gelooft ze niet – en als ze het wel zou doen, zou ze zich „schamen”. Aan haar hart en het geluid van haar zestig hartslagen per minuut is niets romantisch te ontdekken. „Mijn hart is gewoon een pomp, een spier”, zegt de in Polen geboren en in Berlijn werkende Alicja Kwade in 2021 stoïcijns tegen het Duitse kunsttijdschrift Monopol.

Kwade (1979) is dan al zo’n vijftien jaar een kunstenaar met superster-status, die met haar elegante, minimalistische en – ja – spirituele installaties de wereld heeft veroverd. Uit haar meer op een fabriek dan een atelier lijkende studio aan de rand van Berlijn rolt het een na het andere werk, vaak als onderdeel van series met merkwaardig lopende klokken, rotsblokken, fossiele bomen, uitgewerkte DNA-profielen, spiegelpaleizen en nog veel meer. De monumentale installaties gaan naar musea, Biënnales en instellingen in New York, Hongkong, Berlijn, naar Chanel in Bahrein, én naar Voorlinden in Wassenaar. Voorlinden heeft als enige museum in Nederland (drie) werken van Kwade in haar collectie.

Dat kostbare bezit vraagt erom in de context van haar oeuvre geplaatst te worden, en dat gebeurt nu op de bijzondere solotentoonstelling Die Notwendigkeit der Dinge (De noodzakelijkheid der dingen). Die titel leest als een lotsbestemming – een interpretatie die Kwade, nuchter, zakelijk, een pietje precies, materie tot op het allerkleinste atoom ontledend, waarschijnlijk verre van zich zou werpen. Maar als iets noodzakelijk is en dus onafwendbaar – wie zorgt daar dan voor? Wie zit er aan het roer? God misschien? Het zijn vragen die de kunstenaar met haar werk oproept, hoe hard ze zich er zelf ook tegen verzet.

De tentoonstelling van Alicja Kwade in museum Voorlinden.
Foto Antoine van Kaam

Samengeperste tijd

Het overzicht in Voorlinden brengt werken vanaf 2009 tot nu bij elkaar, niet alleen binnen de museummuren, maar ook daarbuiten op het gras. Daar staan op hout lijkende keukenstoelen van brons met enorme rotsblokken op en door de zitting heen. Gelijksoortige rotsblokken – „samengeperste tijd” volgens Kwade – hangen ook in een geometrische constructie van glanzend staal vlak na de ingang tot het landgoed. Loodzwaar lijkt vederlicht in MatterMotion | ParaPosition (2024).

Binnen zijn zeven zalen van vloer tot plafond hagelwit ingericht en geschilderd. Het devies: voeten vegen op de beige mat voor de ingang, want niets mag dit witte, geestverruimende paleis besmetten. Van de zeven zalen is er eigenlijk geen één als hoogtepunt aan te merken: dat zijn ze namelijk allemaal. En allemaal vertellen ze een ander verhaal.

In de eerste zaal bijvoorbeeld zijn twee werken bij elkaar gebracht die gaan over tijd en zwaartekracht. Aangezien ik ben opgegroeid met een vader en broer die klokkengek zijn, brengt een klokgewicht op de bodem van de klokkenkast grote onrust bij me teweeg. De klok staat stil – wind hem op! Die onrust heeft Kwade in de eerste zaal van de tentoonstelling tot stilte gemaand.

Als in een uitbundig bloeiende gouden regen hangen klokgewichten in allerlei soorten en maten aan kettingen vanaf het plafond naar beneden. Op een enkeling na staan de gewichten in Durchbruch durch Schwäche (‘Doorbraak door zwakte’ uit 2009/2016) op de grond. Er is geen klok die tikt. En toch verstrijkt de tijd. Dat is te zien aan een grote zandloper aan de muur, die roteert om zijn as. Het zand in Getrennte Stunde (‘Gedeeld uur’ uit 2014), dat van links naar rechts in de glazen peervormen van de zandloper glijdt, blijft aan beide zijden gelijk. De tijd lijkt stil te staan. Met welk doel?

Het is een metafoor voor de hele tentoonstelling. Kwade, kind van een cultuurwetenschapper en een conservator, ontpopt zich in Voorlinden als een fysicus en een klinisch geneticus met poëtisch talent. „Ik beschouw mezelf niet anders dan een steen”, zegt ze in het interview met Monopol. Daarom ontleedt ze in de uit 2019 daterende installatie Gegebenenfalls die Wirklichkeit (‘Mogelijkerwijs de werkelijkheid’) haar eigen dna.

De tentoonstelling van Alicja Kwade in museum Voorlinden.
Foto Antoine van Kaam

Genetische code

Vierduizend A4-tjes met daarop uitgeprint haar genetische code zijn als een minimalistisch behang, van plint tot plafond tegen de muren gespeld. Vierduizend A4-tjes vormen een fractie van de bijna 260 duizend vellen die nodig zijn om Kwade’s complete code te presenteren. De rest ligt in een rij glanzende koperen kasten: je kunt een vel meenemen als bezoeker. Als je goed kijkt naar de letters op die vellen, zie je af en toe een A, G, C of T vet oplichten. Alleen daar wijkt Kwade’s code af van die van u en mij. Slechts 0,1 procent van ons menselijk dna is uniek. Onze veelgeprezen individualiteit is betrekkelijk.

In de catalogus bij de tentoonstelling zegt Kwade: „Ik vind onze wereld absurd. Als je je ervan bewust bent dat je op dit moment met 1600 kilometer per uur en nog eens 29,8 kilometer per seconde in cirkels beweegt, op een stenen bal die door een eindeloze leegte vliegt, met meer dan 8 miljard diertjes die allemaal denken dat ze een persoonlijkheid zijn en die zichzelf allemaal heel serieus nemen – dan kun je alleen maar lachen.”

Zo gedistantieerd is het toch allemaal niet. Aangrijpend en onnadrukkelijk licht Kwade dat toe in een zaal met twee verschillende, maar met elkaar in verband staande installaties. In Gegenwartsdauer (‘Duur van het heden’) uit 2013 zie je grijzig-bruine brokstukken van 65 miljoen jaar oude versteende palmboomstammen op de vloer liggen. Kwade vond ze in de noordelijke Sahara. De brokstukken liggen er als stammen, met de structuur van het hout er nog in, en in kleinere stukjes, soms in poeder. In het tweede werk, Aüßere Beschaffenheit (‘externe aard’) uit 2024, zijn twee bomen bij elkaar gebracht: de één is van hout, de ander is versteend. Een roestvrijstalen buis verbindt ze.

De stammen in hout en in steen zijn gemuilkorfde echo’s van elkaar. Ze communiceren over een voor ons onbevattelijk lange tijdsperiode. De één komt voort uit de ander. De ander reikt terug naar de één en weer vooruit naar de ander – vroeger, lang geleden, maar ook in de toekomst. Alles is kenbaar tot in het kleinste atoom en toch blijft er zoveel onverklaarbaar. Dat is wat Kwade ons laat zien.

https://www.youtube.com/watch?v=Jsaa5NxPC9M

Related Posts

Welke opties had het Concertgebouw voor de optredens van het Jerusalem Quartet?

Als op 2 december 1935 het toneelstuk De Beul wordt uitgevoerd, gaat het mis. Deze voorstelling over nationalistische staatsterreur door de eeuwen heen, wordt meermaals verstoord door protesten. Het politierapport indertijd vermeldde: Men „begon op vele plaatsen tegelyk in de zaal zoowel beneden als op de bovenrangen by herhaling te protesteren tegen het vertoonde” en er werden „stinkbommen geworpen”. Uiteraard ontstond er discussie over wat er moest gebeuren. De druk om het stuk niet meer uit te voeren was groot, maar burgemeester van Amsterdam, de gereformeerde Willem de Vlugt, weigerde. „Voor terreur ga ik niet opzij, met terreur reken ik af”, zei hij. Maar daags daarna werd besloten dat het onmogelijk was het stuk nog uit te voeren: de protesten waren te groot, en hoe is veiligheid dan nog te garanderen?

Voor een vergelijkbare vraag stond deze week het Concertgebouw dat een streep zette door de optredens van het Jerusalem Quartet op 16 en 18 mei. Aanleiding waren twee „aangekondigde demonstraties en de recente ontwikkelingen rond protesten in Amsterdam” tijdens de uitvoering van een muziekensemble dat zich niet politiek uitspreekt, maar door de naam toch als culturele ambassadeur voor Israël wordt gezien. Aangezien het kwartet al jaren te maken heeft met ordeverstoring tijdens optredens, was de kans groot dat er bij de optredens in het Concertgebouw nu ook iets zou gebeuren.

Vrije keuze

De vraag is natuurlijk: moet je daarvoor wijken? Het Concertgebouw kon de veiligheid van het publiek niet garanderen en vreesde voor schade aan het monumentale gebouw omdat de Amsterdamse politie alleen buiten bescherming zou bieden. Het Concertgebouw nam dus een besluit voor het publiek, en sloot de vrije keuze van de concertganger daarmee uit. Was er niet een mogelijkheid om extra beveiliging te regelen en was een waarschuwing over de mogelijke protesten aan de bezoeker niet een betere optie geweest? Dan is het aan de bezoeker of die het risico wil lopen. En hoe je de veiligheid van eigen medewerkers garandeert – daarvoor zijn eveneens meer scenario’s denkbaar; meer beveiliging is net zozeer een optie als het afgelasten van een concert.

Andere zalen spelen op de actualiteit in door zowel Joodse als Palestijnse muzikanten te laten optreden: ook een mogelijkheid. Formuleer daarbij een protocol voor de zogenaamde ‘risico-avonden’ en ga uit van het idee dat kennisnemen van elkaars cultuur en interesse tot dialoog leidt.

Het alternatief – afgelasten uit streven naar veiligheid – roept bovendien de vraag op waar in de toekomst dan een grens wordt getrokken. Waar de verbinding van kunst er niet meer is, ligt isolement op de loer. En dat terwijl kunst er is voor dialoog, ook het strijkkwartet. Goethe schreef in 1829 al dat bij een strijkkwartet de luisteraar „gelooft iets van hun conversatie te begrijpen”.

Misschien was het een idee kaartjes uit te delen aan de demonstranten die vooraf met dreigmailtjes kwamen, in plaats van het concert af te gelasten. Een reply all met de mededeling: „Wat fijn dat u interesse heeft voor onze concerten. We zien u graag tegemoet en hopen dat u er net zo van zult genieten als wij”, was een teken van opperste beschaving geweest in plaats van te vrezen voor ‘de beul’.

Met medewerking van Amanda Kuyper

Lees ook
Concertgebouw schrapt concerten Jerusalem Quartet: ‘We kunnen de veiligheid niet garanderen’

Het Jerusalem Quartet


Hoopgevend kinderboek over de klimaatcrisis krijgt de Over Hoop Prijs

Het kinderboek De Regenmaker van Kees Klomp en een gelijknamig milieuproject voor basisscholieren zijn bekroond met de Over Hoop Prijs, een jaarlijks onderscheiding van 25.000 euro voor een grensverleggend initiatief op het snijvlak van cultuur en maatschappij.

Het boek van Klomp verwijst op speelse en hoopgevende wijze naar de klimaatcrisis en het is de bedoeling dat het onder leerlingen van hand tot hand gaat. Ook is er een begeleidende podcast gemaakt met onder anderen oud-politicus Jan Terlouw en acteur Frank Lammers. Een musical op basis van het verhaal is inmiddels in de maak.

Klomp (1968) is werkzaam bij de Hogeschool Windesheim in Zwolle. Hij schrok naar eigen zeggen toen hij er twee jaar geleden achter kwam dat er op de basisschool van zijn zoon Finn in het Drentse Drouwen amper over klimaat werd gesproken. Klomp besloot een boekje te maken van het oude verhaal over het kleine maar dappere vogeltje Olla, dat met een druppeltje water een bosbrand begint te blussen en zo andere dieren overtuigt om mee te helpen met de strijd tegen het vuur. Leer- en gedragsexpert Frum van Egmond produceerde er een onderwijspakket bij.

Extra oplage

De Triodos Foundation maakte reeds een extra oplage van het boekje mogelijk. Op basis van het boek bedachten communicatiestudenten van de Hogeschool Windesheim een musical voor achtstegroepers.

De Stichting Over Holland, de organisatie achter de prijs, is erg enthousiast over het door Klomp in gang gezette project. „Het initiatief is een toonbeeld van het geloof dat verandering mogelijk is als mensen zich niet onterecht laten geruststellen en bereid zijn om gezamenlijk de bestaande orde overhoop te halen”, aldus het juryrapport.

De Over Hoop Prijs is in 2018 voor het eerst toegekend, toen aan Sociëteit Sexyland in Amsterdam. Latere winnaars waren onder meer de Bed-side Singers Amsterdam, een koor dat zingt voor mensen in de laatste levensfase, en Zetje In, een studentenplatform dat zich sterk maakt om het onderwerp discriminatie een vaste plek te geven in het onderwijs. Vorig jaar ging de prijs naar Defne Çelik en Het Amsterdams Lyceum, dat haar als eerste blinde leerling toeliet op een middelbare school.

Klomp krijgt de prijs op 24 mei uitgereikt in de Hogeschool Windesheim in Zwolle.


Barokensemble L’Arpeggiata bouwt een tijdloos muzikaal feestje in ‘Alla Napoletana’

Wie weleens in Napels is geweest, weet dat je in iedere steeg de typische luchtjes opsnuift die naar buiten kringelen vanuit de vele cafés, restaurantjes en friggitoria’s. En het is alsof je precies dát geurige Napels binnenstapt bij het concert van barokensemble L’Arpeggiata. Dans, opzwepende muziek en een Italiaans gevoel voor theater: een feestje voor de zintuigen.

Ja, ze spelen op barokinstrumenten, het ensemble van de Oostenrijkse luitist Christina Pluhar, maar het leuke van L’Arpeggiata is dat hun muziek juist vaak zo tijdloos klinkt. Het programma Alla Napoletana, dat ze in 2021 op cd uitbrachten, bestaat vooral uit werk van zeventiende-eeuwse componisten, maar dan in zo’n fris en levendig jasje gestoken dat je vergeet dat de meeste muziek al meer dan drie eeuwen oud is. Met zes zangers, negen instrumentalisten én een blootsvoetse danseres op het podium brengen ze Napels in geur en kleur tot leven.

Het is bijna alsof je midden in een muzikaal schouwspel valt waarbij de ober vanachter de toog begint te zingen. Aangemoedigd door zijn collega-zangers loopt tenor Alessandro Giangrande in zijn witte smokingjasje naar het midden van het podium, terwijl hij de zaal rondkijkt met een air van: let op, ik zal jullie eens een goed verhaal vertellen.

Lekker theatraal zingt hij de razendsnelle tarantella ‘Lo guarracino’, waarin de liefde tussen een sardientje en een koraaljuffertje uitmondt in een ware vissenvete. Giangrande plooit zijn lichte tenorstem geestig naar alle onderwaterpersonages. Al net zo beeldend virtuoos zingt mezzosopraan Luciana Mancini haar humoristische scène ‘La pazza’ (de waanzinnige) van componist Pietro Antonio Giramo, compleet met springveerachtige geluidseffectjes op mondharp en contrabas.

Lees ook
Christina Pluhar: ‘We hebben werkelijk geen flauw benul wat voor soort zangers Monteverdi gewend was te horen’

Christina Pluhar: ‘We hebben werkelijk geen flauw benul wat voor soort zangers Monteverdi gewend was te horen’

Tijdloosheid

Christina Pluhar bewerkt het barokrepertoire vaak tot creatieve arrangementen en geeft haar ensemble daarmee een heel eigen klankwereld. Die hoor je op zijn best in het vurige ‘Il spiritillo Brando’ van componist Andrea Falconieri. Gepeperde percussie op trommel en tamboerijn, vloeiende vioolloopjes en een virtuoze cornetto – een vaste waarde bij L’Arpeggiata. De cornetto, een gebogen houten pijp die klinkt als een kruising tussen trompet en hobo, was populair in de tijd van Monteverdi, maar Pluhar weekt hem met haar vrijzinnige insteek geregeld los uit die periode. Op eerdere cd’s maakte ze er zelfs een jazzinstrument van.

Diezelfde tijdloosheid zit bij Alla Napoletana vanavond in de zangstemmen. Luister maar naar het moeilijk te plaatsen timbre van countertenor Vincenzo Capezzuto: hij heeft geen operastem, maar een breed inzetbaar hoog geluid met een bijna smartlapachtige voordracht. Zijn intieme en gevoelige versie van Rodolfo Falvo’s ‘Dicitencello vuie’ uit 1930 staat mijlenver af van de dramatische draai die Pavarotti ooit aan het liefdesliedje gaf – en past daarmee naadloos tussen barokke dansen en tarantella’s.

Maar het is niet alles wereldlijke muziek wat de klok slaat in het Napolitaanse café van L’Arpeggiata: van componist Cristoforo Caresana klinkt het vrolijke kerstliedje ‘La Pastorale’. Geen zijige herdertjes-lagen-bij-nachte-melodie, maar een opgewekt lied van de engelen die zich feestelijk uitdossen en hun vleugels in bonte kleuren tooien voor de geboorte van het kindje Jezus. Zulke swingende kerstmuziek (uit 1675 nota bene!) hoor je maar zelden.

Maar het zou Napels niet zijn als er ook aan het kerstverhaal niet een wat grimmige draai wordt gegeven. In Caresana’s kerstcantate ‘La Veglia’ wordt de Messias geportretteerd als kaartspelende ‘matador van de hellekrochten’. Prachtig hoe de violen zich eerst nog zachtjes voegen bij een getokkeld slaapliedje op theorbe en gitaar, maar daarna losbarsten in een wild steekspel: Jezus speelt kaart met zijn eigen leven als inzet en verliest. Met liefde als troefkaart, dat dan weer wel.

https://www.youtube.com/watch?v=tmcu6M_m5R0&list=OLAK5uy_laCx-BaGc0E1Ug9ShZeOGXiOKKoZf5g2I&index=2