N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Reportage
M-Pesa Een betaalapp die je in staat stelt met je telefoonnummer te betalen heeft de economie van Kenia een duw in de rug gegeven. Maar het succesvolle systeem kent ook keerzijden.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data103780247-b21fda.jpg)
Op Toi Market in de Keniaanse hoofdstad Nairobi, een uitgestrekte rommelmarkt van winkeltjes opgetrokken uit golfplaten, is van alles te vinden: van computeronderdelen en vers fruit tot tweedehands Prada-schoenen en verwassen voetbalshirtjes van Manchester United. Over alles wordt onderhandeld, en elke deal eindigt met de vraag: „Wat is je telefoonnummer?”
Dat is geen poging tot flirten. In het zich economisch snel ontwikkelende Kenia betaal je niet alleen met contanten of bankpas, maar ook met je nummer.
Daarvoor gebruiken de inwoners de app M-Pesa, in 2007 gelanceerd door het Keniaanse telecombedrijf Safaricom en het Britse Vodafone. Inmiddels kan de app ruim 60 procent van de 53 miljoen Kenianen tot zijn gebruikers rekenen. Dat zijn niet alleen verkopers op Toi Market, maar ook de Maasaikrijgers op de savanne, die naast hun speer altijd hun mobieltje bij zich hebben. Zelfs de steekpenningen voor politieagenten betaal je via M-Pesa. Inmiddels is de app in nog zeven Afrikaanse landen beschikbaar, al wordt hij nergens zo veel gebruikt als in zijn thuisland. Het systeem heeft Kenia eigenhandig een nieuwe financiële fase in gesleurd.
Het werkt zo: gebruikers kunnen hun contanten omzetten naar krediet op de app bij wisselwinkeltjes – uitgebaat door lokale ondernemers – die in elke winkelstraat in het land te vinden zijn. Als ‘rekeningnummer’ gebruikt M-Pesa het telefoonnummer van de gebruiker. Dit betekent dat gebruikers geen bankrekening nodig hebben en hun geld niet hoeven op te nemen of te storten bij een bankfiliaal. Je voert alleen het nummer van een andere gebruiker in de app in, tikt een bedrag in, en het is direct overgemaakt – ook bij slecht bereik. Een revolutie, want banken en pinautomaten zijn dungezaaid in Kenia.
Financiële inclusie
Ronald Huisman, universitair hoofddocent financiële economie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, vindt het niet overdreven de opkomst van M-Pesa te betitelen als de volwassenwording van het Keniaanse financiële systeem. Volgens hem zijn velen in zijn vakgebied „lyrisch” over de snelle groei van de app. „Het is een financieel-technisch succes dat zijn gelijke niet kent, en dat op een continent waarvan altijd werd gedacht dat financiële ontwikkeling er lastig is.”
Niet voor niets trok de Bill & Melinda Gates Foundation er omgerekend 4,4 miljoen euro voor uit om M-Pesa in Tanzania vooruit te helpen. Ook de Verenigde Naties lauweren M-Pesa als voorbeeld van financiële inclusie. Zo hadden vrouwen in ruraal gebied traditioneel minder kans zelf een bedrijfje op te zetten dan mannen, omdat de vrouw vaak geen kostwinner is. Door M-Pesa kunnen vrouwen nu makkelijker krediet krijgen van hulporganisaties of uit hun persoonlijke kring, en veiliger geld opslaan.
Inmiddels is ook duidelijk dat nieuwe ondernemingen die door M-Pesa konden ontstaan, bedrijfjes wegconcurreren die bijvoorbeeld alleen met cash werken. Die ‘zuivering’ van minder efficiënte bedrijven kan economisch gezond zijn, maar evengoed komen ondernemers die de strijd verliezen zonder inkomsten te zitten.
En nog een keerzijde: M-Pesa roomt iets van elke transactie af. Voor een overboeking is dat 1 tot 2 procent, een woekertarief in vergelijking met het Nederlandse iDeal, dat doorgaans zo’n 20 cent per transactie in rekening brengt. De omzet van M-Pesa bedroeg afgelopen jaar omgerekend 780 miljoen euro, zo’n 40 procent van de omzet van aandeelhouder Safaricom. Mede door M-Pesa is de telecomprovider inmiddels het grootste bedrijf van Kenia. Safaricom en een Zuid-Afrikaanse dochter van Vodafone zijn bezitten beide de helft van M-Pesa.
Volgens econoom Huisman kan M-Pesa hoge tarieven rekenen omdat het monopolist is. En de Keniaanse overheid, die een derde van de aandelen Safaricom bezit, lijkt er weinig voor te voelen hier wat aan te doen. In het corrupte Kenia – op plek 123 van 180 landen scoort het slecht in de corruptie-index van ngo Transparency International – is het voor iedereen helder dat het geld dat de overheid ermee verdient niet zomaar terechtkomt bij de bevolking, maar waarschijnlijk ook in de zakken van politici.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data103032188-887576.jpg)
Al lijkt dat de gewone Kenianen weinig uit te maken. Zoals Linette Iminza (36), die een pannenwinkeltje op Toi Market runt. „Sinds vijf jaar gebruikt heel Toi Market M-Pesa, en dat is top. Sindsdien zijn er amper overvallen op de markt.” En dat een kleine groep Kenianen en buitenlanders rijk worden van haar transactiekosten? „Dat is oké. Ik betaal die paar shilling [de Keniaanse munt] met plezier voor mijn veiligheid. Waar die naartoe gaan, maakt me niet uit.”
Voor Iminza is M-Pesa een uitkomst, voor anderen een voorwaarde om te kunnen meedraaien in Kenia. Neem student Engels Abdel Monim (33). In mei vertrok de Soedanees naar Nairobi om oorlog en vervolging in zijn land te ontvluchten. „Het eerste wat ik deed toen ik in Nairobi aankwam, was een simkaart kopen en M-Pesa aanmaken.” Want het bancaire stelsel in Kenia kan hij niet gebruiken zolang hij geen vluchtelingenpaspoort heeft.
Cybercriminelen
Monim heeft al wel een slechte ervaring gehad met de app. Kort na aankomst werd hij gebeld door een vriendelijke vrouw die zei van Safaricom te zijn. Ze wist zijn naam en vroeg om zijn PUK-code en saldo op M-Pesa, omgerekend zo’n 50 eurocent. Nietsvermoedend gaf hij die gegevens door, kort daarna was zijn rekening leeg. Klein bier, ook voor Keniaanse begrippen, maar Monim weet nu wel: „Veel geld op M-Pesa hebben kan gevaarlijk zijn. Ik weet niet eens hoe ze mijn naam kregen.”
Steeds vaker komen zaken aan het licht van medewerkers van M-Pesa die data doorspelen aan cybercriminelen, die gebruikers oplichten met hun persoonlijke informatie bij de hand. Oplichters sturen ook algemenere sms’jes naar gebruikers vanaf het moment dat die hun M-Pesa-account activeren.
Volgens Huisman zijn het vaak laaggeschoolde Kenianen die slachtoffer worden van zwendel. „Een bekend voorbeeld zijn mensen die abonnementen nemen op ringtonebedrijven, zonder de voorwaarden goed te lezen. Door M-Pesa kan dat met twee drukken op de knop. Dan blijkt plots dat ze maandelijks worden kaalgeplukt, en komen ze niet meer van die contracten af.”
Uit onderzoek van softwareontwikkelaar FinAccess blijkt dat bijna de helft van de Kenianen die mobiel geld gebruiken – nagenoeg altijd M-Pesa – vorig jaar in een zwendel zijn getrapt of per ongeluk geld over hebben gemaakt naar een verkeerd nummer.
„De groei van M-Pesa, hoe goed ook, schreeuwt om regulering. Maar die staat in Kenia nog in de kinderschoenen”, aldus Huisman. M-Pesa aan banden leggen zou volgens politici de economische motor echter storen. Mogelijk bepaalt ook eigenbelang van corrupte politici die terughoudendheid.
Volgens Huisman is de moeizame regulering van techbedrijven geen uniek Keniaans probleem: „Misschien is het Keniaanse politieke systeem niet ontwikkeld genoeg om zulke grote technologische ontwikkelingen te kanaliseren. Maar ja, hebben wij in Europa dan wel altijd grip gehad op techbedrijven? Hier konden bedrijven als Google en Facebook, onder het mom van economische groei, ook jarenlang monopolies bouwen zonder dat we ingrepen.”
